Біз эмиграцияны теріс құбылыс ретінде қарастыра отырып, елден кеткендердің санына қатысты кез келген статистиканы ауырсына қабылдауға әбден үйреніп кеткенбіз. Ал егер біз экс-қазақстандықтар өз отанына қандай пайда әкеле алады деп, бұл процеске басқа жағынан қарап көрсек қалай болар екен? Олардың қаншасы қайта оралып келуге дайын? Жалпы, олар шетелде қаншалықты жайлы өмір сүреді? Осы және басқа да мәселелер туралы біз белгілі отандық тарихшы Нұртай Мұстафаевпен әңгімелесеміз.

- Нұртай Идиянович, елден кетіп жатқан адамдар саны статистика бойынша ескерілетіндердің санынан әлдеқайда көп деген пікір орын алуда. Сіз онымен келісесіз бе? Егер солай болса, онда мұның себебін түсіндіріп беріңізші. 

- Иә, Қазақстаннан көшіп кетудің ресми статистикасы иммиграция есебіне қарағанда (оның есепке алынуы шындыққа біршама жақындау) мүлдем толық емес. Бұл елімізге ұзақ мерзімге немесе тұрақты түрде өмір сүруге келетін адамдар параллельды кеңістікте ұзақ уақыт бойы билік органдарының көзіне түсуден тыс бола алмайды. Әңгіме көші-қон полициясы тарапынан бақылауға алынбай, біраз уақыт «жасырынып» жүру мүмкіндігі бар ірі қалалар жөнінде емес, сонымен қатар әрбір адам назардан тыс қалмайтын ауылдар (онда барлығы учаскелік полиция қызметкерлері тарапынан бақыланады) туралы да болып отырған жоқ. Бүгінде Қазақстанда мемлекетпен, мекемелермен, фирмалармен өзара іс-қимыл жасамау мүмкін емес, ал олар өз кезегінде тіркеу туралы анықтамасыз мүмкін емес. Әңгіме балабақшаларға, мектептерге, емханаларға, ауруханаларға, банк карталарын ашуға, жүргізуші куәлігін алуға, әлеуметтік қызметтерге жүгінуге және т. б. қол жеткізу жөнінде болып отыр.

Сонымен қатар көшіп келушілердің саны он жылда бір рет өткізілетін халық санағы барысында түзетіледі. Оған қоса цифрландыру бағдарламасы жүзеге асырылуда, деректер базасы қалыптасады – тек экономикалық, техникалық, басқару ғана емес, сондай-ақ Big Datа аясында дербес деректер де жиналады. Біз баяғыдан бері Джордж Оруэллдің «1984» романында бейнеленген Үлкен Ағамыздың жан-жақты бақылайтын көзі астында өмір сүріп жүрміз, ал бұл құбылыс техникалық прогресс пен ақпараттық қоғамда сөзсіз орын алатын нәрсе болып табылады.

Бірақ эмиграцияның нақты ауқымын бағалау айтарлықтай қиын. Біздің көптеген азаматтарымыз басқа елдерге оқуға, тағылымдамаға, келісім-шарт бойынша жұмысқа, сондай-ақ жай ғана туыстарында өмір сүруге кеткендіктен, олар эмигранттар болып есептелмейді. Мысалы, 1990 жылдың басынан бері Лондонда, Мәскеуде, Санкт-Петербургте, Прагада, Стамбулда, Анкарада, сондай-ақ Ыстықкөл жағалауындағы шағын курорттарда тұра бастаған алматылықтар аз емес. Ол жерлерде олар жұмыс істейді, кейбіреулері бизнеспен айналысады, ал мұнда өз пәтерлерін жалға береді (көбінесе шетелдіктерге) және бұл ретте Қазақстан азаматтары болып қала береді. Яғни, формальды түрде бұл адамдар эмигранттар ретінде есептелмейді.

Мұндағы мәселе келесіде. Біздің елде қос азаматтыққа тыйым салынғанына қарамастан, ал мен мұны дұрыс деп есептеймін, бұрыннан бері Ресейде, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Германияда, Чехияда және т.б. тұратындар, тіпті сол елдердің паспорттарын алғандарына қарамастан, Қазақстандық азаматтықтан шықпайды...

Аңыздар мен шындық

 - Эмиграциядан қанша адам қайтып келгені жөнінде статистика бар ма? Бізде мұндай мысалдар көп пе? Және олар туралы неліктен соншама аз айтылып, жазылады? 

- Мұндай мәліметтер жоқ. ҚР Статистика комитеті осындай тереңдетілген есепке алумен айналыспайды, басқа елдерде де реэмиграция есебі жүргізілмейді.

Қазақстандық немістердің отбасыларының Германиядан қайта оралып келуінің кейбір сирек жағдайлары мұнай, газ, болат, түсті металдар бағасының жоғары болуы, яғни қазақстандықтардың өмір сүру деңгейі айтарлықтай жақсарғаны кезінде байқалған болатын. Адамдардың аздаған саны ғана қайтып оралса да, ол туралы БАҚ-та аса көп айтылған болатын.

Немістердің Қазақстаннан кетуі «қайта құру» деп аталатын кезеңнің басында орын алғаны мәлім. Олардың эмиграциясы бұрын-соңды болмаған сипатқа ие болды. 1989 жылдан бастап 2019 жылға дейін елдегі немістердің саны 957 518-ден 178 029 адамға немесе 5,3 есеге қысқарды! Бірнеше жүздеген неміс отбасыларының эпизодтық, жағдайлық қайта оралып келуі Қазақстанның адам әлеуетінің, этностық алуан түрлілігінің жоғалуын мүлдем толықтырмады. Ал адамдар – бұл елдің басты байлығы ғой.

- Қоғамда ең үлкен алаңдаушылықты зияткерлік эмиграция тудырады. Негізінен Қазақстаннан білікті кадрлар мен жастар кетеді деп есептеледі. Сіздің ойыңызша, олар неден қашып кетіп жатыр? 

- Көптеген жас қазақстандықтар Ресей, Америка, Британдық жоғары оқу орындарына кейіннен сол елдерде тұрақты түрде өмір сүруге қалу үшін оқуға барады. Яғни, олар бастапқыда өз алдына шетелде тұрақты орнығу мақсатын қояды, өйткені осында өз таланттарын жеткілікті түрде жүзеге асыра алмайды деп ойлайды. Және көп жағдайда олардікі дұрыс. Бізде тең құқықтар тек қана декларацияланған, бірақ тең мүмкіндіктер жоқ...

Басқаша айтқанда, ақылды балалар Қазақстанда өздерінің болашағына үміт артпайды. Олар билік құрылымдарында да, күш құрылымдарында да, полицияны қоса алғанда, ұлттық компанияларда да, тіпті бюджеттік білім беруде де, денсаулық сақтауда да, мәдениет ұйымдарында да, әсіресе ірі және ішінара орта бизнесте мансаптық өсуге қол жеткізе алмайтынын жақсы түсінеді. Дарынды жастарға тек спортта және өнерде көзге түсуге болады, бұл жерде таныстық арқылы жеңе алмайсың, нағыз «жұлдыз» бола алмайсың.

Сонымен қатар эмиграция процесінің саяси өлшемі де бар. Нақты және әлеуетті эмигранттарда қазақстандық көрсеткішпен салыстырғанда батыс саяси жүйелердің айтарлықтай артықшылығы туралы тұрақты аңыздар сақталуда. Бірақ формальды түрде бұл олай емес. ҚР-да декларацияланған құқықтар, қағидалар көп. Біздің қиындықтарымыз саяси-құқықтық жүйемен емес, құқық қолдану тәжірибесі мен құндылықтар жүйесімен байланысты.

- Ал біздің құндылықтар жүйесінің қай жері дұрыс емес?

- Құқықтық, саяси, экономикалық, мәдени және басқа да салаларды реформалауға бағытталған заңдар, қаулылар айтарлықтай тез қабылдануы мүмкін. 1995 жылдың наурыз-желтоқсан айларында заң күшіне ие 134 президенттік жарлығының қабылданғанын, соның ішінде биліктің барлық тармақтары туралы, сайлау және т.б. туралы конституциялық заңдардың қабылданғанын еске түсіріңізші, олар осы күнге дейін саяси және құқықтық жүйенің архитектурасын анықтайды. Бірақ құндылықтар жүйесі инерционды болып табылады және өте баяу өзгереді. Бұл құбылыс еркін болғанға дейін өз халқын шөл далада 40 жыл бойы ертіп жүрген Моисей пайғамбар туралы библияда бейнелі көрініс тапты. Әлеуметтанушылардың айтуынша, құндылықтар жүйесін өзгерту үшін екі-үш буын ауысуы қажет... 

Сондай-ақ, нақты және әлеуетті эмигранттарда, әсіресе жастар арасында Қазақстанның жетілмегендігі жөнінде, Кеңес Одағының артта қалып, батыс демократиясының дамығандығы туралы көптеген аңыздар бар. Бірақ мінеки сізге қарапайым салыстыру: біз президентті тікелей сайлаймыз (тікелей дауыс беру арқылы), ал сол АҚШ-та сайлау екі сатылы болып табылады, және соңғы шешімді әрбір штаттан таңдаушылар алқасы қабылдайды. Сонымен қатар АҚШ-тағы сайлау учаскелерінде шетелдік бақылаушылардың қатысуы өте шектеулі – мен тіпті мүлдем аз дер едім. Немесе қауымдар палатасы мен лордтар палатасынан тұратын Ұлыбритания мен оның парламентін алыңыз (лордтар палатасы мүлдем сайланбайды, ал оның мүшелерінің көпшілігі билікті мұрагерлік ретінде алады). Қай жері сословиялық қоғам емес, қай жері архаика емес?! Және мұндай қателесулер мен жалған стереотиптерге сан жетпейді!

Шығыстағы Қытай, Сингапур, Оңтүстік-Шығыс Азияның басқа елдері жөнінде де көптеген аңыздар бар. Ал оларда өте қатаң заңдар орын алуда. Мысалы, есірткі контрабандасы өлім жазасымен, өмір бойы бас бостандығынан айырумен немесе өте ұзақ мерзімге қамауға алынумен жазаланады. Кеденде негізінен қыздар, сиректеу әйелдер ұсталады. Ал содан кейін біздің дипломаттарымызға оларды Қазақстанға кері қайтарып алып, өзіміздің, соншалықты қатал емес заңдармен соттау үшін керемет күш-жігер жұмсауға тура келеді...

Қайта оралып келмеске билет

- Бірақ, бәлкім, эмиграция – ешқандай трагедиясы жоқ табиғи процесс шығар? Мысалы, президент Қасым-Жомарт Тоқаев осылай есептейді. Оның айтуынша, «біз батыста білім алатын және жұмысқа орналасатын адамдарды жоғалтпаймыз, өйткені олар қалай да болмасын экономиканың дамуына, елдің өркендеуіне өз үлесін қосуға ұмтылады»… 

– Қазақстандықтардың АҚШ-қа, Ұлыбританияға, Канадаға, Австралияға, Батыс Еуропа елдеріне көшіп кетуі – әрдайым дерлік «қайта оралып келмеске билет» болып табылады. Олардың басым көпшілігі Отанына оралмайды және оның «гүлденуіне» өз үлесін қоспайды. Қазақстанға қайта оралып келу жағдайлары өте сирек, мен тіпті мүлдем аз деп айтар едім. Бұл тек ережені растайтын ерекшелік, дәлірек айтқанда, шындық. Әлемнің неғұрлым дамыған мемлекеттеріндегі жағдай мен Қазақстандағы жағдай тым көп ерекшеленеді. Мысалы, англо-саксон елдерінде қатаң бәсекелестік бар, бірақ онда барлығының тең мүмкіндіктері бар, бизнесте, басқа салаларда кедергілер өте аз. Ең бастысы – адамның қабілеті болуы қажет. Ал Батыс және Солтүстік Еуропада әлеуметтік саясат өте күшті, сондықтан эмигранттар онда өте жайлы өмір сүреді.  

Сонымен қатар, қазіргі әлемде дарынды, жоғары деңгейдегі кәсіби кадрлар үшін қатаң бәсекелестік байқалады. Ресейлік ірі рекрутингтік компания «Head Hunter» – «Бас аулаушылар» деп аталады. Мектептер мен жоғары оқу орындарының түлектері, Ресей, Беларусь, Украина, Қазақстанның дарынды математиктері бүгінгі таңда АҚШ, Канада, Австралияда сұранысқа ие.

Айтпақшы, біздің эмигранттардың әрбір үшіншісінің жоғары білімі бар, әрбір төртіншісінің арнаулы орта білімі бар. Сонымен қатар олардың көпшілігі жақсы бағаланады…

- Бас аулау туралы айтар болсақ. Кеше ғана Нұр-Сұлтандағы Ресей Ғылым және мәдениет орталығы РФ Үкіметі бөлген бюджеттік қаржы есебінен қазақстандықтардың білім алуға өтініштерін кезекті қабылдауын ашты. Солтүстік көршіміздің біздің жастарымызға деген осыншама жоғары қызығушылық артқанын қалай түсіндіруге болады?

- Ресей билігі шын мәнінде Қазақстаннан талантты мектеп түлектерін, соның ішінде білім беру бағдарламалары аясында өздеріне қарай тартуға мүдделі. РФ-дағы шетелдік студенттердің саны бойынша қазақстандықтар бірінші орында – соңғы мәліметтерге сәйкес, 70 мыңнан астам адам. Бұл туралы ҚР-дағы ресейлік елші ресми түрде хабарлады. ҚХР студенттері – тек екінші орында... 

Мұндай қызығушылықтың себептері анық. Ресейге оның тілі мен мәдениетін өте жақсы білетін репродуктивті жастағы білімді жігіттер мен қыздар қажет. Ал біздің жастарымыз бұл параметрлерге барынша сәйкес келеді. Яғни, РФ-да адам капиталы ең маңызды стратегиялық ресурстардың бірі болып саналады.

Бұл ретте Ресей ЖОО-да оқу – РФ азаматтығын алудың ең оңай жолы. Онда оқуға кеткендердің көпшілігі енді қайтып оралмайды. Жоғары оқу орындарын бітіргеннен кейін олар біздің үлкен көрші елдің өте өзекті демографиялық проблемасын (басқа еуропалық мемлекеттердегі сияқты аса күрделі емес болмағанмен) шеше отырып, Ресейдің жас және білімді азаматтарының қатарын толықтырады. Оқу кезінде көптеген қазақстандық студенттер, ал бұл көбінесе этникалық орыстар ресейліктермен некелеседі. Олар үшін және жалпы ҚР орыс тілді азаматтары үшін бұл РФ-ға көшіп кетудің табиғи түрі.

Басқа санаттарға, студенттерден айырмашылығы, ұзақ жолдардан өту қажет: алдымен УТР алу (уақытша тұруға рұқсат), одан кейін ТТР алу (тұрақты тұруға рұқсат) және тек бес жылдан кейін ғана азаматтыққа өтініш беру. Әрине, мұның бәрі көптеген бюрократиялық қиындықтармен қатар жүреді. Сондай-ақ, шетелде тұратын отандастарды РФ-ға ерікті түрде көшіруге жәрдемдесу мемлекеттік бағдарламасына да қатысты – адамдар тұруға белгіленген өңірлерде көптеген қиындықтар мен қолайсыз жағдайлар бар.

Әрине, біздің студенттердің барлығы Ресей азаматтығын қабылдамайды. Қазақстанда өз таланттарын жеткілікті түрде жүзеге асыруға мүмкіндігі барлар, негізінен қазақ ұлтының бір бөлігі, қайта оралады. Бірақ шетелдік студенттерді оқыту да – «soft power» («жұмсақ күш») Ресей үшін ең тиімді формаларының бірі. Өйткені жас кезінде адам тек білімді ғана емес, сонымен қатар сол елдің мәдениетін де, құндылықтар жүйесін де тез және берік сіңіреді. Бұл ретте АҚШ-тың да, КСРО-ның да тәжірибесін еске түсірңізші: онда оқыған жастар отанға оралғанда билікте, экономикада, өз елдерінің мәдениетінде ең маңызды орындарға ие болатын. Атап айтқанда, бұл Қытай, Үндістан, Египет, Сирия, ОАР және т. б. қатысты.

Неліктен екен, кеңестік білім беру батыстікінен әлдеқайда төмен деген пікір қалыптасты. Мен онымен келіспеймін. 1960-шы жылдардың басында АҚШ президенті Джон Кеннеди: «Кеңестік білім – әлемдегі ең үздік. Біз одан көп нәрсе алуымыз керек. КСРО мектеп партасында ғарыш жарысын жеңіп алды» – деп мойындаған. Дәл сол кезде АҚШ-та мектептерде білім беру шығындары күрт өсті, американдық университеттерде шетелдік студенттерді оқыту үшін халықаралық алмасу бағдарламалары пайда болды. Сондай-ақ, «Peace Corps» («Бейбітшілік Корпусы») үкіметтік білім беру ұйымын құруды еске алуға болады, оның жүздеген мың еріктілері (волонтерлері) гуманитарлық қызметпен қатар әлемнің барлық жерлерінде АҚШ-тың оң имиджін қалыптастыруға ықпал етуде.

Эмиграция шыңы әлі де алда

- Сіздің болжамдарыңыз қандай: біз эмиграция шыңынан өттік пе әлде ол әлі де алда ма?

- Посткеңестік дәуірде үш кезең болды. 1991-2003 жылдары көшіп кету көшіп келуден асып түсті. 2004 жылдан 2011 жылға дейінгі кезеңде, керісінше, Қазақстанға кеткеннен гөрі адамдар көп келді. Бірақ содан кейін эмиграция қайтадан күшейе бастады. Оның үстіне халықтың кетуі жалғасуда. Әрине, оны бірінші толқынның теңдесі жоқ ауқымымен салыстыруға болмайды. Оның шыңында 1994 жылы Қазақстаннан жарты миллионға жуық, ал дәлірек айтқанда, 477 068 адам кетті. Ал 2012-2018 жылдары жыл сайынғы эмигранттар саны 32,5 мың болды.  

ҚР халқының сыртқы көші-қоны: 2012-2018 жж.* (адам.)

      2012       2013 2014      2015 2016 2017      2018

Иммигранттар     28 296   24 105 16 784   16 581 13 755 15 595    12 747

Эмигранттар                 29 722 24 384   28 946 30 047 34 900  37 725 41 868

Көші-қон сальдосы     -1 426 -279 -12 162   -13 466 -21 145 -22 130 -29 121

* Дереккөз: ҚР Статистика комитетінің деректері

Өткен жылы сыртқы көші-қон туралы жиынтық қорытынды деректер жоқ. 2019 жылдың үш тоқсанында Қазақстаннан 34,2 мың адам көшіп кеткендігі белгілі – 2018 жылдың сәйкес кезеңіне қарағанда 8,3 процентке (31,6 мың) артық. Егер желілік экстраполяция жасалатын болса, онда 2019 жылы эмиграция 45,3 мың адамды құрауы керек – 2018 жылға қарағанда 3,5 мың адамға артық. Кейбір аздаған айырмашылықтар болуы мүмкін.

Менің ойымша, қазіргі эмиграция толқынының шыңы әлі де өтілген жоқ. Ол әрі қарай да, баяу болсын, бірақ өсе беретіні анық, өйткені билік жүзеге асырып жатқан этносаясатта да, өркениетті әлеуметтік лифттер құру тұрғысынан да мүлде ешқандай өзгерістер болып жатқан жоқ. Ал тілдік мәселедегі шиеленіс миграциялық көңіл-күйді тек арттыруға ғана қабілетті.

- Ақылды адамдардың кетуін қалай тоқтатуға болады немесе кетіп қалған азаматтар қайтып оралуға тырысатындай етіп қалайша жасауға болады?  

- Бұл үшін тек қана құқықтардың теңдігін декларациялаумен шектелмей, сондай-ақ ағылшын-саксон елдерінің үлгісі бойынша тең мүмкіндіктер қоғамын құру қажет. Сонымен қатар Конституцияның 1-бабында жазылған сөздерді («Қазақстан Республикасы өзін әлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді») нақты мазмұнмен толықтыру, яғни шын мәнінде Кеңес Одағы әлеуметтік саясат тұрғысындағыдай және әлеуметтік мемлекет болып қалуға тырысып жатқан қазіргі Ресей сияқты әлеуметтік мемлекет болу қажет.