Жедел түрде өткізілген дерусификация, этносаралық шиеленістің өсуі, орыс тілінен бас тарту, Қазақстаннан орыс халқының жаппай кетуі. Алармистер, яғни барлығын жамандыққа болжауға тырысатын адамдар біздің елде алдағы саяси элиталардың ауысуын ескере отырып, дәл осындай сценарий орын алады деп қорқытқан еді. Басталған билік транзиті қазақстандық орыстарға қалай әсер етті, оларға жақын болашақта не күтуге болады? Біздің бүгінгі әңгімеміз осы жөнінде.

Максим Крамаренко, «Лад» республикалық славян қозғалысы» ҚБ төрағасы: «Ресейліктердің ішкі саяси тұрақсыздығы мүмкін деген қауіптері жойылды»

- Максим Борисович, соңғы саяси оқиғалар біздің елде тұрып жатқан орыстардың көңіл-күйіне қалай әсер етті?

- Қазақстанда билік транзитінің бірінші кезеңі салыстырмалы түрде қалыпты режимде өтті, және Нұрсұлтан Назарбаев мемлекет басшысы қызметінен кеткеннен кейін этносаралық қатынастардың нашарлауы туралы жағымсыз болжамдар әлі ақталмады. Президент транзиті кезеңінде біздің елімізде билікті күшпен алудың украиналық сценарийін жүзеге асыру әрекеті іске асырыла алмады. Ел астанасында және бірқатар ірі қалаларында «оппозицияның» шығулары жақтастардың маңызды санын жинай алмады. Сондықтан орыс азаматтарының Елбасы ауысқанда ішкі саяси тұрақсыздыққа қатысты ҚР қауіптері ішінара жойылып кетті. Бұған қоса, жаңа мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанның ең ірі этникалық азшылығының (орыстар дәл сондай болып табылады) өкілдеріне олардың мүдделері ескерілетініне қатысыты бірқатар белгі бергенін атап өткен жөн. Мысалы, қазақстандық балаларға оқыту кезінде бірінші кезекте қазақ және орыс тілдері, содан кейін ағылшын тілі қажет деген оның мәлімдемесі оң қабылданды. Бұл ретте реформаның бастапқы ойынан (онда орыс тілінде оқытатын мектептердегі пәндердің бір бөлігін қазақ және ағылшын тілдеріне ауыстыру көзделген болатын) кету мүмкіндігі байқалып отыр. Сондықтан да Қасым-Жомарт Тоқаевтың дәйексөзін әлеуметтік желілердің белсенді орыс пайдаланушылары тез арада таратып, әлі күнге дейін таратуды жалғастыруда. Сондықтан республикадағы соңғы саяси оқиғалар Қазақстандағы орыстардың көңіл-күйіне теріс әсер еткен жоқ.

- «Чемодан – вокзал – Ресей» сценарийі әзірге тоқтатылып қойды ма?

- Көші-қон динамикасы бұрынғы деңгейде сақталып отыр. ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің мәліметіне сәйкес, ағымдағы жылдың алғашқы бес айында (қаңтар айынан мамыр айына дейін) Қазақстаннан шамамен 11 мың орыстар көшіп кетті. Біздің Республикалық «Лад» қозғалысының қоғамдық қабылдау бөлмелеріне Ресей Федерациясына қоныс аудару мәселелері бойынша кеңес алу үшін жиі жүгінеді. Бұл ретте оларды осындай қадамға итермелеген себептерге қатысты сұраққа олар, ата-аналардың пікірінше, Қазақстанда лайықты білім ала алмайтыны жөнінде және қоғамда белгілі бір әлеуметтік жағдайға ие бола алмайтыны жөнінде өз балаларына алаңдаушылық (және бұл ең көп таралған жауап) деп атайды. Мектептегі білім беруді реформалаудың түсініксіз жағдайы (ең алдымен, үштілділікке көшу), сондай-ақ оны жүзеге асырған жағдайда олардың балалары ресейлік жоғары оқу орындарына түсе алмайтындығы адамдарды алаңдатады. 

Жоғары білім беру саласындағы проблемалар да алаңдатады: бұл ақылы негізде оқудың қымбат болуы, орыс тілді жоғары оқу орындарының бағдарламалары бойынша гранттардың аз болуы. Бұл ретте көрші Ресей «бюджетке» түсу мүмкіндігін және коммерциялық бөлімшелердегі неғұрлым төмен бағаны ұсынады. Бұл біріншіден.

Екіншіден, адамдардың белгілі бір санатын ұлтшылдық үрдістерді күшейту мүмкіндігі алаңдатады. Мұндай алаңдаушылықты, атап айтқанда, тарихи оқиғалардың бір қатарын, мысалы, ХХ ғасырдың 30-шы жылдарындағы ашаршылықты (одан тек қазақтар ғана емес, орыстар да, кеңестік Қазақстанда ғана емес, РСФСР-ның көптеген өңірлерінде де қаза тапқан) дұрыс емес талқылау да тұдырады. Немесе, айталық, көшелер мен елді мекендердің атауын өзгерту арқылы ұлтшылдық белсенділер тарапынан қандай да бір жарияланбаған соғыстағы жеңісі сияқты және тарихи реванш ретінде көрсетіледі. Мұның барлығы орыстардың этнопсихологиялық жағдайына теріс әсер етеді.

Үшіншіден, қазіргі жағдайға қанағаттанып отырған орыс тілді тұрғындар бар, бірақ олар ішкі саяси жағдай күрт нашарлауы мүмкін деп қауіптенеді, ал егер осындай жағдай орын алатын болса, олардың қолдарында Ресей төлқұжаты болғанын қалайды. Сондықтан олар РФ-ға шығып, көшіру бағдарламасы арқылы ресей азаматтығын алады, содан кейін Қазақстанға қайта оралып, осында тұруға ықтиярхат ресімдейді. Менің ойымша, егер бүгін ҚР мен РФ арасындағы жеңілдетілген азаматтық алу туралы екі жақты шарт күшінде қала берген болса (ол 2007 жылы өз әрекетін тоқтатты, ал оған сәйкес бір елдің азаматтығы үш ай ішінде ресімделетін болатын), онда Қазақстаннан кеткісі келетіндер қазір әлдеқайда аз болар еді. Бұл жағдайда көрші елдің «резервтегі азаматтығы» талап етілмейтін еді. 

Замир Қаражанов, саясаттанушы: «Көші-қон көңіл-күйі» әлі де күшті»

- Замир Ануварович, сіздің бақылауыңыз бойынша, бүгінгі күні қазақстандық орыстарды не мазасыздандырады және алаңдатады? Олар ертеңгі күнге сенімді ме?

- Өкінішке орай, менде әлеуметтік сауалнама нәтижелері бойынша қандай да бір мәліметтер жоқ. Сондықтан барлығы үшін айтпаймын. Барлық әдеттегі адамдар сияқты, олар өздерінің тұрмыстық мәселелерін шешу жөнінде ойланады. Бірақ егер осындай нәзік сала туралы әңгіме басталған болса…

Интернеттегі форумдарда байқайтыным, онда болашақта орыс тілді адамға Орталық Азия елдерінде өмір сүру қиын болады деген «қорқынышты» мәселелер жиі талқыланып отырады. Бірақ бұл туралы 1990 жылдары да айтылатын. Ал өткен 30 жыл ішінде жағдай айтарлықтай өзгерген жоқ. Қазақстан қоғамы көпұлтты болып қала береді, осы уақыт бойы елде республикадағы жағдайды тұрақсыздандыратын этносаралық негіздегі елеулі қақтығыстар болған жоқ. Сондай-ақ, халықтың бір бөлігі үшін «Х күні», яғни олардың үйреншікті әлемі өмір сүруді тоқтатып, бәрі өзгереді деген болжамдар біртүрлі жабысқақ ой болып кеткенін де байқаусыз қалдыруға болмайды. Олар үнемі «апокалиптикалық күннің» белгілерін көше атауларын өзгертуде, латын әліпбиіне көшуде, елдің сыртқы саясаты мен т.б. өзгерулерде, басқаша айтқанда, мемлекеттің ұлттық саясатына ешқандай қатысы жоқ және олардың өмір сүру тәртібіне ешқандай әсер етпейтін нәрселерде іздейді.  

Тағы бір сәт – адамдар стереотиптермен өмір сүретінінде. Мысалы, КСРО-да шынайы ұлтаралық достық болғаны жөнінде жиі айтылады. Бұл ретте олар Одақты дәл сол ұлттық мәселе құртқаны туралы ұмытады. Мәселе (мұның бәрін осылай етіп түсіндіруге тырысқандай) ұлтшылдықтың өсуінде емес, ол кеңес мемлекетінің ұлттық саясатының қайшылығында. Біріншіден, ол идеологияландырылған, екіншіден, репрессивті институттарда тұрақталған. «Қайта құру» жылдарында орталықтандырылған жүйені демонтаждау кезінде қатты тартылған серіппелерді босатты.  

Әлемде ұлттық мәселені шешкен елдер жоқ екенін түсіну маңызды! КСРО осындай болмағаны сөзсіз. Оның жасырын фактілері болжаудан айтарлықтай асып кетті. Вавилон мұнарасы – миф! Біз әлемнің әр түкпіріндегі, тіпті ЭЫДҰ елдерінде де, ұлтаралық қақтығыстар туралы жиі естиміз. Бір сөзбен айтқанда, ұлттық мәселе – өте күрделі нәрсе. Оны шешкен елдер жоқ, бірақ тәуекелдерді азайтқан мемлекеттер бар. Соңғылардың қатарына Қазақстан да жатады. Оған ненің арқасында қол жеткізілді? Бірмәнді жауап жоқ. Бірақ қоғамның өзі үлкен рөл атқарды деп айтуға болады. Сондықтан, болашаққа қарай отырып, біріншіден, өткеннің елесіне жабыспау керек, екіншіден, ұлтаралық әлем – бұл, ең алдымен, әр түрлі ұлттарды білдіретін адамдар арасындағы сенім көрсеткіші екенін есте сақтау қажет. Сонымен осы бейбітшілік сырттағы біреулерге немесе бір нәрсеге байланысты емес, ол азаматтардың өздеріне, олардың арасындағы құрмет пен өзара түсіністік дәрежесіне байланысты болып шықты.

- Ал егер ұлтаралық қатынастар саласындағы ағымдағы жағдай туралы айтатын болсақ, ол орыс тілді халық үшін қандай да бір қауіп төндіре ме? 

- Ол өзгерген жоқ. Қазақстандағы тілдік орта бұрынғыдай болып қалды. Ұлттық саладағы мемлекет саясатына қатысты да дәл осыны айтұға болады. Жалпы, бұл қысқа мерзімде өзгертуге болмайтын нәрсе. Бір сөзбен айтқанда, әзірге бәрі тұрақты. Егер митингілер туралы айтатын болсақ, онда бұл кез келген саяси жүйе үшін қалыпты құбылыс. Оның үстіне, олар этносаралық қатынастар тақырыбына байланысты емес. Билікті ауыстыруға келер болсақ, Қасым-Жомарт Тоқаев, Нұрсұлтан Назарбаев сияқты одан әрі халық ұлтаралық бейбітшіліктің кепілі ретінде қарастырылатын болады. Екі саясаткер де қоғамда тұрақтылық пен келісімді сақтау қажеттігін үнемі атап көрсететін, және әлі де атап көрсетуде.

- Бірақ орыстар Қазақстаннан кетуді жалғастыруда. Бүгінгі таңда көші-қон көңіл-күйіне әлеуметтік-экономикалық, білім беру-мансаптық, тілдік, этносаралық қатынастардағы шиеленіске қандай факторлар көбірек әсер етеді? Жақын болашаққа сіздің болжамдарыңыз қандай?

- Көші-қон ағындарына келетін болсақ, олар таяу жылдары өсетін болады. Бұл туралы статистика да айтады. Халықтың Қазақстаннан кетуінің қысқару белгілері байқалмайды. «Көші-қон көңіл-күйлер» әлі де күшті. Менің ойымша, мұнда бірнеше себеп бар.

Біріншіден, бұл экономикадағы жағдай. Қазақстанда оның өсу қарқыны ТМД елдерінің көпшілігіне қарағанда, соның ішінде Ресейде де жоғары болса да, адамдар оң өзгерістерді сезінбейді. Екіншіден, біздің қоғамда әлеуметтік және кәсіби лифтілердің шектеулілігі әсер етеді. Адамдар мансаптық өсу, әлеуметтік мәртебесі мен материалдық жағдайын жақсарту тұрғысынан перспективаларды көрмейді, сондықтан тұрғылықты жерін ауыстыру жөнінде ойлана бастайды. Бұл халықтың кетуі тұрғысынан ғана жағымсыз үрдіс емес. Әңгіме біз бірнеше «есіктер» және «лифттер» болғанмен, бірақ бұл ретте биік қабырғалар бар қоғамда өмір сүретінімізде. Мұндай «жартылай жабық» қоғам бәсекеге қабілетсіз, тұрақсыз және болжамды емес. Ал бұл жоғары тәуекелдердің аумағы. Үшіншіден, адамдар МТЖ-ға шығу олардың проблемаларын шешетініне сенімді. Олардың шетелге кетіп бара жатып, бірақ ол жақтағы жағдай туралы кейде хабардар емес екендігі таңқалдырады.

Кез келген жағдайда көші-қон ағынын ұлтаралық қатынастар саласындағы жағдайдың көрінісі ретінде қарастыруға болмайды. Басты себеп – өзгерген  әлеуметтік-экономикалық жағдайларда. Қазақстан халқының кетуі 2014 жылдан кейін әлемде мұнай бағасы төмендегенде, ал еліміздің ЖІӨ-нің өсу қарқыны бір проценттен төмен түскенде ұлғая бастағаны көрсеткіш болып табылады. Бәлкім, бұл кейінге қалдырылған көші-қон болуы да мүмкін. Адамдар мұндай жоспарларды жасап, бірақ шешім Қазақстанда экономикалық жағдай нашарлағаннан кейін қабылданды.

Айтпақшы, соңғы уақытта Қазақстаннан көшіп кетудің өсуіне байланысты елден «ақылдылардың кетуі» туралы жиі айтыла бастады. Бірақ бұл дұрыс емес бағалау. Классикалық түсінігінде «ақылдылардың кетуі» мамандардың шетелдік компаниялардың шақыруы бойынша шетелге шығуын білдіреді. Біздің жағдайда ешқандай шақыру жоқ. Адамдар жаңа жерде өмір сүре аламыз деген үмітпен елден кетіп жатыр.