Отандық ақпараттық кеңістікте кей кездері қазақтарға өзін-өзі сәйкестендіру үшін не маңызды – ұлттық тиесілігі ме әлде діни қатыстылығы ма деген тақырыптағы пікірталас орын алып тұрады. Бұл сұрақ айтарлықтай оңай емес, бірақ қазақ социумының тағдыры үшін де, біздің жас мемлекеттігіміздің болашағы үшін де өте маңызды және принципті мәселе болып табылады.
Аталған фактордың екеуі де өзін-өзі сәйкестендіру процесінің органикалық құрамдас бөлігі ретінде болуы мүмкін және болуы тиіс. Сондықтан бір жағынан қарағанда, бұл мәселе бойынша қандай келіспеушіліктер болуы мүмкін? Бірақ, екінші жағынан, соңғы жылдары қалыптасқан ұлттық дәстүрлер мен қайта түлеген діни көзқарастар арасындағы қайшылық барған сайын қаттырақ сезініліп жатыр.
Бұл мәселенің тағы бір аспектісі, біз, қазақтар, дәл осы ұлттық дәстүрлердің арқасында өзімізге тән ерекшелігіміз бен колоритымызды сақтай алғанымызда. Ал ислам құндылықтары біздің санамызға еңіп кеткеніне қарамастан, кезінде сырттан әкелінген. Бұл туралы Шоқан Уәлихановтан бастап көптеген зерттеушілер айтып, жазған болатын.
Өздігінен ислам отырықшы қалалық араб мәдениетінің идеологиялық өнімі болып табылады, бірақ тарихи жағдайларға байланысты ол бұрын тенгриандықты ұстанған қазақтардың дәстүрлі көшпелі қоғамында да таралды. Тіпті осы себеппен де ол біз үшін оңтайлы дін деп саналуы мүмкін емес. Алайда, қалай да болмағанда, қазақтар үшін ислам әдетті нәрсеге айналып кеткен, және бүгінгі күні біздің көпшілігіміз үшін ол ата-бабаларымыздың дінін бейнелейді.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін жалпы массалық санада идеологиялық вакуум пайда болды. Бірақ бұл ұзаққа созылмады, және біраз уақыт өткеннен кейін қазақ қоғамында діншілдік жағына қарай ауытқу сезіле бастады. Кейінірек бұл бірмағыналы емес процесте біршама теріс сипатты үрдістер байқала бастады, өйткені біздің қоғамға дәстүрлі исламның бейнесін жамылып алған оның радикалды ағымдарының философиясының енуі діни көңіл-күйдің өсуіне ықпал етті.
Нәтижесінде, қазақ қоғамында өзіндік бір дуализм пайда болды. Бір жағынан, қайта қол жеткізілген мемлекеттіліктің нығаюы аясында ұлттық сана-сезімнің өсуі орын алды. Ал екінші жағынан, ол діни және алдында айтылғандай радикалды сипаттағы трендтермен қатар жүрді. Өзіндік «сенім ренессансы» біздің қоғамды ұрпақтық принципі бойынша екіге бөлді: саналы өмірге кеңестік дәуірден кейін енгендер жаңа діни ілімдерге ұшыраған, ал жасы бойынша олардан үлкен отандастар исламның дәстүрлі және қазақ қоғамында қалыптасқан формасына адал болып қалды.
Әрине, мұндай жағдай шексіз ұзақ уақытқа жалғасуы мүмкін емес болғандықтан ерте ме, кеш пе ғасырлар бойы жинақталған тәжірибе мен ұлттық салт-дәстүрлер жаңадан пайда болған ағымдармен қайшы келуі керек болатын, ал біз бүгін дәл осыны байқап отырмыз. Қазіргі кезде жағдай бұрынғыдан да қатты ұшығып бара жатқан көренеді, сондықтан да шығармашылық интеллигенцияның жекелеген өкілдері алаңдаушылық танытып отыр. Мысалы, жақын күндері біздің әріптестеріміз arasha.kz сайтынан жазушы Ерболат Баятұлының дәстүрлі емес діни ағымдардың қазақтарға ықпалы мен рөлін сипаттауынан осындай дәйексөз келтірді: «Олар біздің ата-бабаларымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын, қалыптасқан ұғымдарды жоққа шығара отырып, бізді радикалдық ислам идеяларымен улап жатыр. Көптеген мешіттер ашылып жатыр, тек қана Алматының өзінде оның қаншасы бар! Біз оларға көптеген жастардың баратындарына қуанамыз, бірақ оларға қандай сипаттағы уағыздарды оқитындарына, олардың санасына қандай идеялар құйылғанына ешкім де қызығушылық танытпайды...».
Бірақ теріс үрдістер тек діни шеңбермен ғана шектелмейді. Олар қазақ қоғамы өмірінің менталдық аспектілерінде де көрініс бере бастады. Е. Баятұлының айтуынша, радикалды ағымдардың адептері біздің ата-бабаларымыздан сіңіп қалған түркі және қазақ менталдық дүниетаным мен әлемдік сезімді ығыстыруға тырысып жатыр.
Бұл тек боссөзді мәлімдеме емес, мәселені осылай етіп қоюда көптеген тиімді жақтары бар деп ойлаймын. Кез келген объективті бақылаушы жазушының айтқан сөздерін өмірдегі көптеген көріністермен суреттей алады. Егер өткен ғасырдың 90-шы жылдары біз күнделікті өміріміздің көптеген жақтарының қарқынды және ойсыз вестернизациясын байқаған болсақ, енді «арабизация» бағыты айқын көріне бастады. Бұл үрдіс тек діни призма арқылы ғана орын алып отыр.
Маған бірнеше рет жас қазақтар мен олардың әкелерімен жасты менің құрдастарымның арасындағы идеологиялық даулардың куәсі болуға тура келді. Шынымды айтсам, жас дін жақтаушылардың аргументациясы, әсіресе оның эмоционалдық құрамдас бөлігі әрқашан таңқаларлық әсер етті. Олар қарсыластардың контраргументтеріне өте төзімсіз. Мұндай сәттерде мен: «Қазақтарға тән үлкендердің пікіріне деген дәстүрлі құрмет қайда кеткен?» – деп ойлайтынмын.
Жастарға қызушылдық, әлемді өз жолымен тануға ұмтылу, үлкендердің консервативті тәсілдерін жоққа шығару тән екені түсінікті. Бірақ, тіпті соның өзінде де сипатталған үрдістер «Бізбен бірге болмағандар бізге қарсы!» деген таныс лозунгтары бар необольшевизмге ұқсайды. Біз кеңес заманында қаншалықты қайғылы оқиғаларды бастан кешкенімізді ескере отырып, мынадай сұрақ қоя аламыз: ал бізге шындықты абсолюттік етіп жасау практикасының реанимациясы (бірақ енді діни киім жамылған түрде) бізге не береді? Мұндай діни көңіл-күйлер экзальтациямен шектесіп, біздің ұлттық сана-сезімнің қалыптасуына ықпал ете ме? Және бұл бізге жалпы алғанда керек пе?
Әділдік үшін кейбір сарапшылар Е. Баятұлының көзқарасына тікелей қарама-қарсы ұстанымды білдіретінін атап өткен жөн. Олардың бірі – зерттеуші-түркітанушы Айман Қодар. Оның пікірінше, «...қасиетті Құран кітабы араб тілінде жазылған ... ислам қазақтарды арабқа айналдырады деген сөз емес. Бұл сенім оларға Құдайға жол береді. Және бұл тек ислам ғана емес болуы мүмкін». Ол сондай-ақ, кейбір түсініктердің ауысуы бар деп ойлайды: «Және сол жерде барлығы да ұлттың дінмен араласуы мен топтасуынан болады: егер паранджа мен хиджаб болса – демек, сен араб мәдениетіне жатасың. Бірақ араб-христиандар да бар емес пе».
Бәрі анық және түсінікті болып көрінетін сияқты: тек этникалық пен дінилікті араластырудың қажеті жоқ. Бірақ менің жеке өзіме Е. Баятұлының көзқарасы неғұрлым негізделген болып көрінеді. А. Кодар қателеседі дегенім емес, бірақ оның позициясы қазақтардың ұлттық кодының жойылуына ықпал ететін бірнеше шашыраңқы және елемейтін теріс трендтері көрінеді.
Жалпы дін мен исламның тарихи рөлін жоққа шығармай, бүгінгі күннің трендтерін бағалай отырып, діни фактор қоғамды тек қосып, біріктіріп қана қоймай, керісінше, оның бір бөлігін басқаларына қарама-қарсы қоюға қабілетті деп толық жауапкершілікпен айтуға болады. Біздің жағдайда мұны қалалық мәдениет иесі болып табылатын қазақтар мен дәстүрлі қазақтар арасындағы әлеуметтік желілерде қызу пікірталастар кезінде байқауға болады. Ал соңғы жылдары дәстүрлі дін мен ортодоксалды ұстанушылар арасында тағы бір қазақтар ішіндегі бөліну белгіленді.
Жақында ғана әріптесім маған діни фактор ұлттық дәстүрлерге қайшы келе алатынын жақсы көрсететін тұрмыстағы қиын оқиға туралы айтып берді. Жол-көлік апатында ерлі-зайыптылар қайғылы қаза тапты. Жерлеу рәсіміне екі жақтың да туыстары жиналды. Біреулері қазақтың қалыптасқан дәстүрі бойынша дайындық іс-шараларына кірісіп, бауырсақ пен шелпек пісіріруді және мал союды ұсынды. Бірақ оған терең діни және классикалық араб ислам канондарын ұстанатын үлкен қызы үзілді-кесілді қарсы болды (нақтылап айтамыз, ол қыз Египетте білім алды). Оның айтуынша өлгендердің үйінде сенімнің канондарына сәйкес үш күн бойы ошақ жанбауы тиіс, себебі бұл харам. Яғни, ұлттық дәстүр мен діни догматика арасындағы қарама-қайшылық негізінде типтік мәдени қақтығыс бар. Және бұл прецедент жалғыз емес, ол бүгінгі Қазақстан шындығына тән болып келеді. Айтпақшы, осы жағдай ислам догматикасының пайдасына шешіліп, бүкіл дайындаулар көршілердің үйлерінде жасалды.
Өткендегі, қазіргі және болашақ ұлттық және діни үйлесімділігі тұрақты назар аударуды және уақтылы талдауды талап ететін біздегі сияқты көпұлтты және көпконфессионалды қоғам үшін маңызды мәселе болып табылады. Бұл қоғамдық тұрақтылықтың және ұлттық қауіпсіздік негіздерінің, сондай-ақ мемлекеттілігіміздің перспективаларын болжамды болуының кепілі.
Ұлт деген біздің ешқайсымыз алдын ала анықтай алмайтын шындық. Таңдау аспанда немесе басқа жерде жасалады. Бірақ уақыт өте келе өз ұлттығымызды ұғыну бізге ешқандай бір ерекшелігі жоқ мыркымбайға немесе өз тегін білмейтін иванға айналып кетуден сақтайды. Маңызды және принципті сәтті атап өткім келеді: ұлттығымызды ұғыну. Осы жерде біздің ата-бабамыздан қалған және бізді осы сан бейнелі әлемнің картинасында танымал ететін басымдықтар мен құндылықтарға байланыстыру керек. Және ешнәрсе бізге мұны сезінуге кедергі жасамауға тиіс. Ешкім оны біздің бірегейлігімізді жоятын өзгеше категорияларымен ауыстырмауы тиіс. Сондықтан мен Ерболат Баятұлы айтқан сентенцияны толықтай қолдаймын: «Мен үшін сіздердің мұсылман болғандарыңнан гөрі, қазақ болып қалуыңыз маңызды».
Біз өзіміз болып қала берейік, сонымен қатар құдайға апарар жолды да ұмытпайық…
