Бір жағынан, Қазақстан іс жүзінде жалпыға бірдей жоғары білімді елге айналды, ал екінші жағынан қолдарында дипломдары бар мамандардың арасында жұмыссыздық деңгейі бойынша біз бүкіл ғаламшардың алдыңғы қатарындамыз. Қазіргі кезде университетті бітірген сантехникті немесе жүргізушіні кездестіру оп-оңай. Бізге мұндай жоғары оқу орындар жүйесі қажет пе? Біз белгілі отандастарымызға осы мәселе бойынша өз пікірлерін білдіруді өтіне отырып, оларға келесі сұрақтарды жолдадық:
- Талап етілмеген көптеген жоғары білімді мамандарды шығаруды қалай тоқтатуға болады? Мұндай мамандарды даярлау үшін мемлекеттік жоспарлауға өту керек пе? Жоғары оқу орындарының санын және оларға студенттерді қабылдауды біржолата қысқарту керек пе? Ұлттық бірыңғай тестілеу сұрақтарын күрделендіріп, шектік баллды әлдеқайда арттыру керек пе? Коммерциялық негізде оқуға түсушілер үшін оқу ақысын көтеру керек пе?
- Жоғары білімнің беделін қалай жандандыруға болады және жоғары оқу орнының дипломы оның иегерінің кәсіби тұрғыда қажеттілігін қамтамасыз ету үшін не істеу керек?
- Жоғары оқу орындарының әдетте, меркантильді қасиеттерге ие бизнес-мүдделері мен экономика қажеттіліктері арасындағы балансты табу қаншалықты мүмкін?
Білім беруді коммерцияландыру – міндетті түрде болатын зұлымдық
Петр Своик, саясаткер, қоғам қайраткері
1. Әрине, сіз атап өткен рецептілердің барлығын сынап көруге және кейбір нәрселерді түзетуге болады. Бірақ жалпы алғанда білім беру, әсіресе жоғары білім беру, жастарды болашақ өмірге дайындаудың соңғы бөлігі ретінде оның барлық аспектілерінде осы болашақ өмірдің ажырамас бөлігі, яғни оның экономикалық, әлеуметтік және мағынақұрушы аспектілерінде, ал жиынтығында – біздегі мемлекеттіліктің ажырамас бөлігі екенін түсіну керек. Тиісінше, қазіргі мемлекеттіліктің негізгі аспектілерінде өзгерістер болуы мүмкін болғандықтан, жоғары білім беру жүйесінде де өзгерістер орын алуы ықтимал. Мұндай констатация біреулерді қорқытады ма, әлде керісінше, үміттендіреме, қалай болмағанда да, мемлекеттілік қазіргі кезде өзгерістердің алдында тұрғаны сөзсіз.
Біздің мемлекеттілігіміз әлдеқайда күрделі жүйенің, яғни КСРО-ның ыдырауының өнімі болғанын ұмытпаған жөн. Ал ыдырау өз анықтамасы ретінде жасампаз процесс емес. Өмірлік көрсеткіштері бойынша Қазақ ұлттық мемлекеттілігінің қалыптасуының мәні сақталып қалу үшін кенеттен осында келген жаһандық нарықтың шынайылығына бейімделу процесі болды. Табиғи ресурстарды өндіруге негізделген кеңестік әлеует бұрынғы Одақтың кез келген басқа бөлігіне қарағанда бейімделу процесін жылдам және тереңірек жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Мұнай, қара және түсті металлургия шетелдіктерге толығымен кетті, компрадорлық экономика пайда болды, оның негізгі әлеуеті (қамтамасыз ететін инфрақұрылымды ескере отырып – ішкі жалпы өнімнің (ІЖӨ) ¾-ке дейін бөлігі) шетелдік шикізат жеткізіліміне бағытталған. Тиісінше Қазақстанға өнеркәсіптік және тұтыну тауарлары импортының қуатты саласы пайда болды, оның төрттен үші сол шикізат экспортын қамтамасыз етуге бағытталған.
Білім беру саласы, әсіресе жоғары білім беру саласы, осындай сыртқа қарай бағдарланған үлгінің органикалық бөлігіне айналды: үздік білім беру өнімі валютаға және шетелде сатып алынады, елдің ішінде білім беру тек ата-аналардың балаларға жақсы өмір сүруді қамтамасыз етуге ұмтылысын таусылмайтын коммерциялық ресурстар ретінде пайдаланатын нарықтық тауар болды.
Ал ресми идеологиядан бас тартуды конституциялаған мемлекет байытудың идеологиясына ие болғандықтан (оны ең алдымен ұлттық элита көрсетіп отыр), білім беруді коммерцияландыруға қарсы қойылатын ештеңе жоқ.
2. Заманауи әлемнің жұмыс істеуін анықтайтын негізгі жүйелер – қаржылық, өндірістік, ақпараттық, ғылыми-техникалық және, әрине, білім беру жүйесі – ұлттықтан жоғары сипатқа ие. Егер егеменді деп аталатын мемлекеттердің саны екі жүзге жуық болса, онда бәсекеге қабілетті университеттік білім беруді қамтамасыз ететін жүйелер саны әлемде онға да жетпейді. Мұндай жүйелер өздерінің метрополияларына және оларға тартылған сателлиттер елдеріне бағытталған. Қалған білім беру қызметтері де ұсынылады, бірақ нарықтық тауар ретінде, яғни валютаға. Немесе «бөтен» мемлекеттердің елшілеріне білім тіпті тегін оқытуға дейін жеңілдіктер мен гранттар беріледі. Бірақ бұл жерде де пайда табу көзделіп отыр – ең перспективалы жастарды өз орбитасына тарту. Былайша айтқанда, шикізат ресурстары экспортының тағы бір түрі.
Осыдан сіздің сұрағыңызға жауап та туындайды: тек әлемдік сападағы білім ғана беделді бола алатындықтан, қазақстандық білім беру беделін қалпына келтіру оны әлемдік жүйелердің біріне оның ажырамас бөлігі ретінде қосу арқылы ғана мүмкін болады.
Мамандардың санын ұлттық экономиканың қажеттіліктеріне сәйкес келтіру жөнінде де дәл осылай: мұндай ұлттық экономиканың мөлшері оның өзін-өзі қамтамасыз етілуін және әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуі тиіс.
Бізді қоршаған әлемде Қазақстанды әлемдік сападағы университеттік білім беруді қамтамасыз етуді қоса алғанда, өзінің ажырамас бөлігіне айналдыруға дайын ұлттықтан жоғары жүйелер бар ма? Және Қазақстанның өз балаларының бәсекеге қабілетті болашағын қамтамасыз ету үшін қандай жүйеге кіргісі келетінін түсінуі бар ма?
Бұл сұрақтарға берілетін жалпы жауап – жоқ. Бізді қабылдауға қабілетті және жаһандық бәсекеге қабілеттілік әлеуеті бар жалғыз ғана ұлттықтан жоғары жүйе – бұл Еуразиялық одақ. Алайда, оның дамуы іс жүзінде барлық мүше-мемлекеттердің ұлттық элиталарының өзімшіл мүдделерімен тежеледі.
Нұрсұлтан Назарбаевтың ЕАЭО құрметті төрағасы болып сайлануы өте қызықты және, мүмкін, өте перспективалы сәт, бірақ мұның барлығы да тек әлеуетте.
3. Жеке алынған Қазақстан шеңберінде бұл баланс табылды, және ол нағыз шындық – одан басқа берілген ешнәрсе жоқ. Бұл қазақстандық экономиканың шеткі сапасы мен ол үшін кадрлар даярлау сапасы арасындағы теңгерім, бүкіл әлемге осындай сыртқа қарай бағдарланған экономиканың ашықтығы мен осы әлем бойынша жастардың үздік өкілдерінің ыдырауы арасындағы теңгерім.
Өз бағытын білмейтін кеме үшін ешқандай жел ілеспе болмайды. Табиғи ресурстарды әртүрлі сыртқы нарықтарға жеткізетін және сыртқы нарықтарда дайын тауарлар мен қызметтерді өзі үшін сатып алатын егеменді экономика үшін ешқандай нарық жеке өзіндік және табысты болмайды.
Қазір ұлтүстілік интеграциялық форматтарға жол бермейтін ұлттық егемендік басты орынға қойылды. Осындай ұлттық егемендікке қаншалықты толы болып, оның мүдделерін көрсететіні – басқа мәселе. Бірақ ол осы қалпы қала берсе, біздің білім беру сапасы да осындай болып қала береді. Мұндай сапа да ұлттық егемендіктің осындай түрі үшін төленіп отырған төлем, ал бұл әлемде барлық нәрсенің өз бағасы бар, сондықтан төлеу керек…
Жоғары оқу орындарында шындап оқу керек
Марат Шибутов, саясаттанушы
1. Келесі үрдістер байқалатын еңбек нарығын талдаудан бастаймын:
- Ірі және орта компанияларда жұмыс істейтіндердің саны қысқаруда. Сонымен қатар, бұл жаңадан келгендерді оқытуға мүмкіндіктері бар компаниялар, олар үлкен жалақы төлеп, әлеуметтік пакет береді. Бірақ оларда автоматтандыру, цифрландыру және роботтандыру процестері жүріп жатыр. Соның салдарынан адамдар барған сайын азырақ талап етіледі, ал оларға қойылатын талаптар одан әрі жоғары және қатаң болып жатыр;
- Қазақстандықтардың басым көпшілігі шағын бизнесте және жоғары білім талап етілмейтін салаларда жұмыс істейтін болады, немесе жоғары білімі бар адам қажет болса, ол барлық қажетті біліктілік дағдыларын меңгеруі тиіс. Және онда да қызметкерлер аз, сондықтан қызметкер көптеген дағдыларға ие болуы керек;
- Қазақстандық еңбек нарығынан басқа, ЕАЭО-ға қатысушы елдердің, ең алдымен Ресейдің жұмыс күшінің нарығы қолжетімді. Бұл орыс тілін білу қажет дегенді білдіреді;
- Қазақстанда халықтың өсімі бос жұмыс орындарының санынан бірнеше есе артық. Егер 250-350 мың адам орта білім беру жүйесінен шықса, ал 50 мың плюс 30-50 мың адам жаңа жұмыс орындарын зейнеткерлер босататын болса, онда үлкен жасырын жұмыссыздық қалыптасады, ал болашақта үлкен әлеуметтік проблемалар да пайда болады деп ойлаймын.
Сондықтан тек қатаң шаралар болуы мүмкін. Жақында сенатор Б. Жұмағұлов грант көлемін арттыруды ұсынды, өйткені әйтпесе оқытушылардың жалақысын көтеруге болмайды. Бірақ мұндай жағдайда келесі қадам гранттардың санын азайту болады және нәтижесінде жалпы сома өзгермейді. «Аз да болса жақсы болғаны жөн» деген принципті ұстанған кезде барлығы қалпына келетін болады.
2. Білім беру сапасын арттыру керек, өйткені білікті түлектер өздері жұмыс орындарын құрады, бұл ретте олар тек біздің, қазақстандық нарыққа ғана емес, сонымен қатар ЕАЭО елдерінің, сондай-ақ басқа да елдердің нарықтарына барады. Оқу бағдарламаларын түбегейлі түрде қайта қарап, жаңа озық оқулықтар жазу керек, жаңа оқытушыларды табу керек, студенттерден сұранысты күшейту қажет.
Мысалы, менің туысым университетке түскен, мен оның сапалы білім алу мәселесімен айналыстым. Онда белгілі қазақстандық сарапшыларды тарта отырып, қолданбалы тақырыптар бойынша ашық дәрістер ұйымдастырыла бастады. Содан кейін университет қаржыгерлер мен экономистерге арналған 1С бағдарламаларының жиынтығын сатып алды. Енді мен онда қолданбалы талдаудың оқу зертханасын ұйымдастырдым – менің жетекшілігіммен студенттер зерттеулер жүргізеді. Жақында оларды аяқтаймыз және нәтижелерді жариялаймыз, соның ішінде оларды сіздердің басылымыңызға ұсынуды жоспарлап отырмыз. Зертхана жұмысына қатыса отырып, студенттер мен зерттеуші ретінде өз жұмысында қолданатын қажетті қолданбалы дағдыларды алады. Сонымен қатар жоғары оқу орында қазіргі уақытта студенттер өз бетінше жұмыс істейтін бірнеше оқу зертханалары ұйымдастырылған. Менің көзқарасым бойынша, олар оқу кезінде қолданбалы зерттеулерді тікелей орындай отырып қана қажетті білім ала алады.
Бірақ, мұндай қарқынды оқу мен зерттеулерге қатысу барлық студенттердің қолынан келмейтінін түсіну керек. Барлық жоғары оқу орындары сабақ беру деңгейін арттырып, оқушыларға қойылатын талаптарды күшейтсе, әлсіз студенттер өздері кетеді. Ал күштілер әрқашан және барлығына қажет.
Бизнес, егер оған жақсы дайындалған кадрлар келсе, оларға қандай жұмыс беруін өзі анықтайды. Әзірше, көбінесе отандық бизнес лайықты адамдарды табу мүмкін емес болғандықтан кеңейтілмейді.
3. Егер мемлекет гранттардың үлкен санын бөле отырып, арнайы араласпаса, нарық өзін өзі реттейді деп ойлаймын.
Жоғары оқу орындары өз проблемаларын түсінеді және олар шетелдік университеттер тарапынан күшті бәсекелестікке тап болады. Алматыда бұл айтарлықтай байқалмайды, бірақ Ресеймен шекараға жақын болған сайын, ол айқындау болып сезіледі. Сондықтан, егер мемлекет әртүрлі бағдарламалар арқылы оларды гранттармен қамтамасыз етпесе, бұл өңірлерде жоғары оқу орындары жабылып қалуы мүмкін. Бірақ қандай да бір дұрыс қозғалыстар бар. Демек, бизнес-ортада қажеттілікті сезіну бар, енді жоғары оқу орындары тарапынан оларға жауап ретінде сонда қарай бағытталған қадамдар жасалу қажет.
Бүгінгі күні бизнес те жоғары оқу орындарына барады және қажетті білікті мамандарды мақсатты даярлау үшін арнайы бағдарламалар жасайды, көптеген белсенді кәсіпкерлер өздері лекциялар оқиды және т.б..
Ал мектеп түлектері мен олардың ата-аналарының өздері жоғары білім туралы диплом емес, ең алдымен, нақты білім мен дағдылар қажет екенін әлі күнге дейін түсінбегені ең үлкен проблема болып отыр. Оларға қандай оқытушылар сабақ беретіні, сол оқытушылардың деңгейі қандай екендігі, жоғары оқу орынында қандай білім берілетіндігі, қандай қолданбалы дағдыларды алуға болатындығы, жоғары оқу орынының ғылыми жетістіктері қандай екендігі, өндірістік тәжірибе қалай ұйымдастырылғандығы бәрі бір... Олар тек дипломдар сатып алу үшін барады. Ал жұмыс берушіге керегі диплом емес, оған келіп жұмыс істей бастайтын қажетті деңгейдегі білікті қызметкерлер қажет.
Бұқаралық ақпараттық науқан өткізгеннің өзінде жоғары оқу орындарында шындап оқу керек екендігін халық түсіне бастауы үшін тағы да 5-7 жыл қажет болады деп ойлаймын. Бұған одан да жылдам қол жеткізу қолдан келмейді, өйткені біздің адамдарымыздың ойлау қабілеті әлі күнге дейін 1990-шы жылдардың деңгейінде қалуда.
