Біз бірнеше күн бұрын Қазақстанның барлық азаматтары бір мезгілде мемлекеттік тілді меңгерді деген гипотетикалық жағдайды қарастыруды шештік – бұл жағдайда не болар еді? Оқырмандардың пікіріне қарағанда, қозғалған тақырып үлкен резонанс тудырды. Сондықтан біз басқа сарапшыларға да сол сұрақтарды жолдап, тақырыпты жалғастыруды шештік:
1.Қазақ тілі шынымен сұранысқа ие болмағандықтан туындаған ішкі шиеленісті баса алама?
2.Бұл этносаралық қатынастарға қалай әсер етеді? Олар жақсарады ма, әлде сол деңгейде қалады ма?
3.Бүгінгі таңда мемлекеттік органдардағы лауазымдарға орналасуға үміткерлердің мемлекеттік тілді білуге міндеттенуінің арқасында қазақтар кейбір салаларда, әсіресе басқару саласында бәсекелестікке тап болмайды. Егер елдің барлық тұрғындары қазақ тілін үйреніп, нақты бәсекелестік туындайтын болса, онда қазақтар оны төтеп бере ала ма?
4.Бұл көші-қон процестеріне қалай әсер етеді? Қазақстаннан шығу немесе керісінше, оған кіру үрдісі басым бола ма?
5.Біздің қоғамның мәдени және білім деңгейі қандай болады? Ол өзгереді ме? Егер өзгерсе, қай жаққа қарай өзгереді?
Бұл прогреске импульс болады
Жасарал Қуанышалин, саясаттанушы:
1. Міндетті түрде кернеуді алып тастайды. Ең бастысы – уақыт өте келе біздің қоғамды шайқалтып отыратын тілдік негіздегі жанжалдар жоғалады. Отарлық кезеңінен қалған ақылға қонымсыз парадоксалды тәжірибенің кесірінен іс жүзінде қазақтартардың барлығы орыс тілін біледі (олар Ресейде емес, өз туған жерінде өмір сүрсе де), ал орыс халқының басым көпшілігі, керісінше (олар да Ресейде емес, Қазақстанда өмір сүрсе де), қазақ тілін білмейді. Тілдік дау-дамайдың тоқтатылуы біздің қоғамымызды ішкі шиеленістің негізгі себептерінен де, яғни Қазақстанда жоғарыда көрсетілген тілдік үйлеспеушілікке байланысты үнемі орын алатын жанжалды жағдайдан арылтады.
2. Барлық азаматтар мемлекеттік тілді еркін меңгерген елде (бұл кез келген қалыпты мемлекетте болуы тиіс) этносаралық қатынастар әлдеқайда жақсарады. Бұған, біріншіден, бәрінің қазақ тілін білу фактісінің өзі ықпал етеді. Екіншіден, бұл фактіге негізделген қазақ емес, ең алдымен орыс басшылығымен славяндардың қазақ тіл ортасына табиғи кірігуі (түркі және мұсылман диаспоралары негізінен интеграцияланған). Үшіншіден, олардың осының арқасында кітаптар, БАҚ-та және Интернетте қазақ тілінде жариялымдарды оқу, қазақ тілді теледидар мен радионы қарау және тыңдау, қазақ театрлары мен т.б. баруға және жалпы қазақтармен олардың ана тілінде қарым-қатынас жасауға мүмкіндігі бар.
Мұның барлығы қазақ еместерге көзге көрінбейтін, бірақ олар мен тұрғылықты тұрғындар арасында болған (және, өкінішке орай, тәуелсіздік алғаннан кейін отыз жыл өткен соң да орын алып отырған) екінші тілді білмегендіктен пайда болған тосқауылдарды жоюға көмектеседі және қазақтардың мұқтаждықтарын, қамқорлықтары мен талаптарын әлдеқайда жақсы түсінуге мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде келесі постколониялық қоғам үшін аса маңызды өзгерістерге әкеп соғады: бір жағынан бұрынғы империялық ұлт өкілдерінің «ағалық» ойлары мен амбицияларынан батыл түрде бас тартуы және екінші жағынан бұрынғыда отарланған ұлт өкілдерінің тарапынан «інілік» кемсітулерден түпкілікті босатылуы.
3. Салауатты бәсекелестік – прогрестің әмбебап қозғалтқышының бірі екені белгілі. Бұл ретте мемлекеттік қызмет саласы да ерекшелік емес. Ал қазақтар, біздің тарихымыз бірнеше рет дәлелдегендей, –бүкіл жаңалыққа өте сезімтал ұлт, сондықтан отарлық кезеңде де өмірдің түрлі салаларында біраз жетістіктерге жеткен болатын. Сондықтан, олар кез келген бәсекелестікке төтеп бере алатынына күмән келтірмеуге болады, қайталаймын – тек салауатты бәсекелестік болған жағдайда ғана. Ал бұл, өз кезегінде, басқа да қазақ емес бәсекелестерге де пайда әкеледі, нәтижесінде жалпы мемлекеттік басқару жүйесін сауықтыру және жетілдіру ісіне қызмет ететін болады.
4. Этносаралық қатынастарды жақсарту, өзара түсіністік деңгейін арттыру, қазақтар және қазақ емес адамдар арасындағы өзара сыйластық, мемлекеттік басқару жүйесін сауықтыру және елдің барлық тұрғындарының қазақ тілін меңгеруі салдарынан басқа да оң өзгерістер Қазақстанның барлық азаматтары декларацияланған ғана емес, нақты достық пен келісім жағдайында өмір сүретін мемлекет ретінде тартымды бейнесін жасауға міндетті түрде жәрдемдесетін болады. Ал бұл көшіп келуді күшейте отырып, көшіп кетуді қысқартуға автоматты түрде әкеледі деп айтуға болады.
5. Қазақстанда оның байырғы тұрғындарының тілін еркін қолдану және дамыту жағдайындағы қоғамымыздың өмірі де прогрессивті өзгерістерге рухани салада да күшті серпін береді. Осыған байланысты менің «Геноцид тек экстенсивтілерді ғана жойған емес...» деп аталатын бұрынғы мақалам есіме түседі («Казахская правда», №1, қаңтар 1993 ж.), ол О. Сүлейменовпен ұлттық мәселе бойынша пікірталас ретінде жазылған. Ол келесі абзацпен аяқталды:
Сіз, Олжас Омарұлы, ұлтшыл-демократтар деп түсінетін «ұлтшыл-радикалдар», «ұлтшыл-патриоттар» «барлығын бір күнде өзгертуді» талап етпейді. Олар бүгінгі күні шешуге жарамды және қажет болатын қазақ халқының ұлттық мәселелерін кейінге қалдырмай, бүгінгі күні шешілуін ғана қалайды, сіздің ойыңызша, әлеуметтік-экономикалық проблемаларға «аса маңызды» деген көзқарасыңыз бойынша алға жылжи алмай отыр. 1992 жылдың 1 қарашасында «Гүлжан ТВ» дебютті бағдарламасында сөз сөйлей отырып, сіз Олжас Омарұлы, «Қазправда» сұхбатында айтқан нәрселердің барлығын қайталап, «шөлдеген адамға суды бірден шелектеп беруге болмайды. Тұншығып қалады» – деп өзіңіздің сөздеріңізді қайталаңыз. Бұл өте сәтсіз салыстыру екендігіне сендіргім келеді. Физикалық шөлдеу мен рухани шөлдеу – қағидатты түрде әртүрлі заттар. Біріншісі физиология, ал екіншісі – әлеуметтік психология саласынан. Егер халыққа бірден, толық көлемде, оның барлық ұлттық байлықтарын: тілін, мәдениетін, білімін, тарихын, дінін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін қайтарса, ол тұншығып қалмайды... Керісінше, ол тезірек өсіп, күшее түседі».
Мен қазір де өз пікірімде қаламын...
Біртүрлі «гипотеза», немесе Шындықты алмастырудың иллюстрациясы…
Петр Своик, қоғам қайраткері:
Жалпы, бұл өте күшті әдіс: мақсатқа қол жеткізілгенін елестетіп, нәтижесінде қандай мәселелер шешілгенін көру. Сіздер мәселелердің ең маңыздысы – қазақ тілінің мәселесін шешуге кіріскендеріңіз дұрыс болған. Расында қазақтың ұлттық мемлекеттілігінің құқықтық және идеологиялық құрылымы және «қазақ ұлтымен тарихи тағдыр ортақтығы біріктірілген барлық ұлттардың Республика азаматтары онымен қоса Қазақстанның біртұтас халқын құрайды» – деген конституциялық формуладан бастап, қазақ тілінде негізделеді. Көріп отырғанымыздай, ұлттық азаматтық мазмұн ұғымын әлдеқашан толтырған еуропалық мемлекеттерге қарағанда, бізде азаматтардың, ұлт пен халықтың санаттары заңды түрде ажырасуда – біз этно-ұлттық мемлекеттілікке бағытталамыз. Азаматтық және этникалық біріктірудің көпірі қазақ тілінің мемлекеттілігі туралы конституциялық норма, оны меңгерген азамат қазақ ұлтының бір бөлігі, ал Қазақстанның барлық азаматтарын өзіне жинаған қазақ ұлтының өзі халық болып табылады.
Яғни, қазақ тілін білетін азамат қазақ деп саналуға және қазақ ұлтына кіруге конституциялық құқығы бар – оның басқаша сипаттамасын Конституциялық Кеңес те бере алмайды. Тіпті ең сенімді қазақ ұлтшылдары (ұлтшыл-популистер деп аталатын да солар) оған қарсы тұра алуы екіталай.
Осыдан мынадай құқықтық қағидат туындайтын болады – мемлекеттік тілді білмейтін азамат қазақ ұлтына кірмейді, демек, қазақ болып есептелмейды. Дегенмен, нағыз ұлтшыл-популистер мұны қолдайды, бірақ осындай құқықтық құрылым көптеген шынайы қазақтарға белсенді түрде ұнамайтын болар.
Бірақ менде сіз үшін басқа Конституция жоқ.
Конституция сонымен қатар «үкіметті, жергілікті өкілдерді және атқарушы органдарды арнаулы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының мемлекеттік тілді еркін және тегін меңгеруі үшін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайлар жасауға» міндеттейді. Бірақ бұл «Тіл туралы» заңның өзі мемлекеттің міндетін «Қазақстан халқын біріктірудің аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру әрбір азаматтың парызы» деп азаматтың міндетіне алмастыра отырып, осындай нақты билік органдарына ешқандай талаптар қоймаған. Мұндай алмастыру, әрине, заң шығарушының қателігі емес, ол оның принципті ұстанымы болып табылады. Іс жүзінде: Қазақстанда өмір сүргің келсе – қазақ тілін біл, бұл іс жүзінде мемлекет азаматтарға міндетті емес, азаматтар оған міндетті. Ұлттық-патриоттардан сұрасаңыз, олар растайды.
Дегенмен, ұлттық популисттер дәл сол мемлекеттік позицияны жаңғыртуда. Осылайша, енді құқықтық емес, идеологиялық құжатта – ұлттық бірлік Доктринасында «қазақ тілін меңгеру Қазақстанның әрбір азаматының міндеті мен борышы болуы тиіс, бұл басты басымдық, рухани және ұлттық бірліктің басты факторы» – деп айтылған.
Демек, қазақ тілін білмейтін азаматтар өздерінің мемлекеттік борышын сақтамауы және міндетін бұзуы, негізгі басымдылыққа қол сұғуы және рухани және ұлттық бірліктен тыс болуы кері жүретіні сөзсіз.
Сонымен қатар, ұлттық мемлекеттіліктің осы құқықтық және идеологиялық құрылымының барлығы отыз жылда нәтиже көрсетуі керек еді. Егер қазақ тілін білмеу жаппай сипатқа ие болса, онда Қазақстан халқының бірігуі жүзеге асырылмады, ал рухани және ұлттық бірлікке қол жеткізілмеді деп ойлау да қорқынышты.
Мұнда ыстық заңгерлік бастар «тіл туралы заң сақталмайды, өйткені ҚК-де азаматтардың өз парызынан бас тартқаны үшін жаза қарастырылмайды, ал ЕК-де және «Мемлекеттік қызмет туралы» заңда мемлекеттік тілді білмейтін тұлғалардың жұмыс орындары мен лауазымдарға орналасуына тыйым салынбаған» деп айтулары мүмкін. Мәселен, «Жаңа Қазақстан» форумы басылып қалмаған болса оның белсенділері бірден тиісті тәртіп орнататын еді.
Басқалары «қазақ тілділер ауылдан қалаға көші-қоны мен демография өз ісін жасайды, ал Қазақстаннан көбінесе орыс тілді адамдар кетіп жатыр» деп, күтуді ұсынады. Осылайша, біртіндеп сұрақтардың авторлары ұсынған гипотетикалық жағдайға келуге болады.
Бірақ сіздер де бізде салмақты адамдармыз және маңызды басылымның сұрақтарына жауап беріп отырмыз, сондықтан ең батыл гипотезаны фэнтези жанрында емес, ал мүмкінділігі және қажеттілігі шекараларында қарастыруымыз керек.
Мүмкінділігі деп біз қазақ тілінің нақты ілгерілеуін түсінеміз – қанша дегенмен отыз жыл бойы үздіксіз күш-жігер, заңнамалық, идеологиялық және қаржылық қамтамасыз ету жұмыстары жүргізілді емес пе. Билік ешнәрсе жасамады, немесе мемлекеттік тілде қаражат үнемдеді, немесе оны таратуға кедергі жасады деп айыптай ешкім алмайды. Демек, нәтиже (біздің мемлекетке әділ және әділ болайық) қандай болуы мүмкін болса, дәл солай болды. Және ол, егер біреулер білмесе, өте жақсы деп айтуға болады – тамаша нәтиже!
Атап айтқанда: 2017 жылы «Казтест» бойынша мемлекеттік тілді меңгерген ересек адамдардың үлесі 80%, ал қазақ тілін меңгерген мектеп түлектерінің үлесі 70% құрады. Ағылшын тілін сол кезде қазақстандықтардың 15% жетік меңгерген – президенттің үш тілді меңгеру жөніндегі қондырғысы қарқынды орындала бастады!
Ал 2020 жылға қарай (яғни он айдан кейін) мемлекеттік тілді меңгерген қазақстандықтардың үлесі 95% дейін өседі, орыс тілін меңгерген адамдардың үлесі 90% кем болмайды, ағылшын тілін меңгерген адамдардың үлесі 20% дейін жетеді. Басқаша айтқанда, қазір бізге қазақ тілін меңгермеген адамды табу өте қиын – жиырма қазақстандыққа тек бір қазақ тілін білмейтін адамға ғана қол жеткізетін боламыз. Ұлтаралық қарым-қатынас тілін түсінбейтін тілді табу оңайырақ – бізге кездескен әрбір оныншы адам орыс тілін білмейді. Бірақ біз әрбір бесіншімен ағылшын тілінде сөйлесе алатын боламыз.
Мұндай керемет мәліметтер қайдан алынды? – деп сұрайсыз ғой. Мен сіздерге: «Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» және оның орындалуы туралы есептерден алынды деп жауап беремін. Қалай сөйлетіні маңызды емес, қалайша есеп беретіндері маңызды.
Және сіз үшін одан басқа ресми есептілік менде жоқ. Сондықтан да тіл мәселесі жоқ – ол сәтті шешілді. Ал біреулер сенбейтін болса – онда сұрақтарды билікке жолдасын.
Енді қажетті нәрсе жөнінде – бұл кез келген заманауи мемлекет үшін элита арсеналында (саяси, экономикалық, ғылыми, мәдени, бұқаралық ақпарат және коммуникация құралдарында жұмыс істейтін және т. б.) әлем тілдері деп аталатын ең болмағанда біреуі болу қажеттілігі. Егер халықтың қандай да бір әлем тілі болса, өте жақсы. Иә, өткен ғасырдың басында мемлекет ішінде ұлттық саяси, экономикалық, идеологиялық, ақпараттық, ғылыми-білім беру және тиісінше тілдік жүйелер дамыған тұйық қабық болып қалды. Шет тілдерін білу тек дипломаттар, әскери және саудагерлерге ғана қажет болды. Қазіргі кезде экономика, идеология, информатика және бәрі де, барлығы да ұлтүстілік деңгейге шықты, ол деңгейде болу үшін кем дегенде бір әлемдік тіл білу қажет. Орыс тілі сондай тіл болып табылады, тіпті түрік тілі белгілі бір кереғар болса да сондай тіл, ал қазақ тілі ондай емес.
Бірақ қазақ ұлтын қоса алғанда, Қазақстан азаматтары орыс тілді. Қазақ ұлттық мемлекеттілігінің өзі де, этникалық принцип бойынша толтырылғанына қарамастан, орыс тілді болып табылады.
Иә, қазақтар ауыр сынақ нәтижесінде орыс тілді болды. Бұл Ұлы Отан соғысы, оның барысында Қазақстанға көптеген зауыттар көшірілген, ал қазақ азаматтары орыс тілінде сөйлейтін армияға соғысуға барған, бұл тың, бұл ғарыш айлағы мен полигондар, бұл үлкен индустриялық құрылыс. Осындай қайғылы және батырлық тарихқа әр түрлі көзқараспен қарауға болады, бірақ бұл – біздің ортақ тарихымыз және оның жалпы қорытындылары. Кейде, адамдар ата-аналарын жақсы көрмейді, тіпті олардан бас тартады, бірақ бұл қорқынышты құбылыстың көрінісі. Ал өз генетикасынан бас тарту мүлдем ешкімге берілмейді.
Сонымен, қазақтар, барлық қазақстандықтар сияқты, орыс тілінде өзінің бірінші немесе екінші ана тілі немесе жұмыс тілі бар болғаны дұрыс. Барлық мемлекеттік қолдау арқылы қазақ тілін қалай сақтауға, балаларға беруге, дамытуға болады, бұл туралы да қоғамдық консенсус бар.
Қазақтар Қазақстанда бірде-бір орыс қалмаған болса да, орыс тілдікті іске асыра береді. Ал ауыл жастарын базалық білімді, тілдік білімді қоса алғанда, қамтамасыз етпейтін, оларды өз мемлекетінде әлеуметтік аутсайдерлерге айналдыратын әлсіз ауыл білімі – бұл үзілді-кесілді дұрыс нәрсе емес!
Әрине, мемлекет өзінің тілдік және ұлтаралық саясатын шынайылыққа емес, қосарланған стандарттарға және іске асырылмайтын мифологемаларға сүйеніп, біреулеріне негізсіз үміт, ал басқаларына іске асырылмайтын үрей туғызғаны дұрыс емес.
Ал сұрақтардың жауаптары қайда де сұрайсыз ба?
Жауап беремін: сіздің «гипотезаныздың» өзі ақымақтық немесе арандатушылық емес пе, немесе бәрі бірден. Ал егер жұмсақтау айтар болсақ, ол бастан ойластырылған мифологемдердің нақты тілдік және ұлтаралық саясатты алмастырудың тамаша иллюстрациясы.
Барлығы қазақ тілінде сөйлейтіндігінің себебі – орыс тілдің кетуі ме? Ал сол кезде қазақ мемлекеттілігі қытай тілінде сыртқы қарым-қатынасты жүзеге асырады ма? Бұл туралы сөйлескіңіз келе ме? Ал менің сөйлескім келмейді.
Орыс тілінің сақталуымен қатар барлығы қазақ тілінде сөйлейді ме? Алайда ондай нәрсе болмайды. Қазақ және орыс тілдерінің Қазақстанда орныққан орындары бар, олар егемендіктің үш онжылдығына қарағанда әлдеқайда көп жылдар бойы болған. Коммунистер де қазақ тілін белсенді қолдаған, және қайсысы табысты әрекет еткені де үлкен сұрак. Иә, кеңес өкіметі кезінде кадр саясаты интернационализм негізінде құрылған, қазір не нәрседе құрылғанын өзіміз білеміз, бірақ биліктің халық үшін тұрақтылығы мен пайдалылығын салыстыратын нәрселер бар. Кез келген жағдайда соңғы жарты ғасыр ішінде Қазақстанда қазақ және орыс тілдерін қолдану арақатынасы коммунистердің де, ұлтшылдардың да өзгерткендері көп емес. Практикалық тіл саясатын осыдан бастау керек еді. Қазақ тілін дамытуды идеологиялық саладан біліктілік талаптары саласына көшіру керек еді. Және бір кездері дәл солай болады.
