Біздің елдегі барлық ұлтшылдар өздерін демократия мен либералдық идеялардың жақтастарымыз деп санай отырып, сондай-ақ ұлттық мемлекет құрылысының қажеттілігіне де сілтеме жасайды. Үлгі ретінде олар әдетте француздық «біртұтас ұлт» тәжірибесін келтіреді, онда шығу тегіне қарамастан барлығы өздерін французбын деп санайды және француз тілінде сөйлейді. Алайда, егер теориялық тұрғыдан қарайтын болсақ, олар бірі-біріне сәйкес келмейді. Біріншіден, ұлтшылдық демократиямен және либерализммен үйлеспейтін болып саналады, өйткені олар барлық азаматтардың теңдігін, мүдделер плюрализмін, соның ішінде этникалық мүдделердің плюрализмін басты орынға қояды. Екіншіден, Қазақстанның бірқатар ерекшеліктеріне сай, соның ішінде тарихи ерекшеліктерге байланысты, ұлттық құрылыстағы біреудің тәжірибесін (соның ішінде француздың) қолдану қиын болады. Дегенмен, сарапшылар сөз сарапшыларға беріледі.

Рүстем Қадыржанов, философия ғылымдарының докторы, профессор:

«Бізде этникалық ұлтшылдық басым»

- Либерализм мен ұлтшылдық үйлесімділігінің мәселесі саясаттағы пікірталастардың тақырыбы болып табылады. Егер абстракты түрде ойланатын болсақ, либерализм идеология ретінде индивидтің құқығын, ал ұлтшылдық ұжымдық идеология ретінде ұлттың құқығын жақтайды. Басқаша айтқанда, либерализм қоғамның әрбір мүшесінің, яғни барлығының мүдделерін қорғайды, ал ұлтшылдық  – қоғамның белгілі бір бөлігінің мүдделерін қорғайды, сонымен қатар оның басқа бөлігінің мүдделерін ескермейді. Бұл мағынада олар үйлеспейді. Алайда, бүгінде әлемде осы идеологиялардың үйлесімділігін көрсететін демократиялық ұлттар-мемлекеттердің көп саны бар. Сонда мәселе неде?

Әдетте ұлтшылдық ретінде ұлт этникаға сәйкес келетін этникалық ұлтшылдықты түсінеді. Бүгінде Қазақстанда және барлық посткеңестік кеңістікте мұндай түсінік басым. Көпэтностық қоғамда мұндай ұлтшылдық қақтығысты тудырады, себебі мен айтқандай, ол қоғамды бөле отырып, өзгелердің құқығын елемей, бір этностың құқығын жақтайды. Яғни, этникалық ұлтшылдық «біз – олар» логикасына негізделген, ал бұл басқалардың құқығын жоққа шығаратын принцип. Біздің ұлтшылдарымызды «Қазақстанда бір ғана ұлт – қазақтар, ал қалғандары – диаспоралар» деген пікірі осы логикаға, ерекшелік қағидатына, эксклюзивтілікке негізделген. Либералдық демократия, керісінше, қосылудың, инклюзивтіліктің қағидаттарына негізделген.

Ұлтшылдық пен инклюзивтліік қалай біріктіріледі? Ол үшін ұлтшылдық түсінігін өзгерту керек. Атап айтқанда: этникалық ұлтшылдық азаматтық ұлтшылдыққа алмастырылуы тиіс.

Этникалық ұлтшылдық туыстық, мәдениет, тіл ортақтығына негізделген, осыдан оның эксклюзивтілігі, этностардың бір-бірінен айырмашылығы мен бөлінуі туындайды. Азаматтық ұлтшылдық азаматтықтың ортақтығында қалыптасады, яғни олардың этникалық тиістілігіне қарамастан елдің барлық азаматтарын біріктіреді. Және бұл ұлттың мүлдем өзгеше түсінігі, оның негізінде қанды туыстықтан туындайтын мәдениет емес, саяси мәдениеттің ортақ болуы жатыр. Бірақ менің жеке тәжірибем бойынша ұлттың азаматтық түсінігі қазақстандық қоғамда түсінбеушілікке және тіпті қабылдамаушылыққа әкеліп соқтыратынын білемін.

Біздің ұлтшылдарымыздың, мысалы, ұлттық құрылыстың француздық тәжірибесіне жүгінуіміз қажет деген сілтемелеріне келетін болсақ, оны бүгінде Қазақстанға қолдану мүмкін емес. Өйткені, ол азаматтық ұлтшылдыққа негізделген, ал бізде этникалық ұлтшылдық басым.

Американдық саясаткер Роджерс Брубейкердің «XIX ғасырдағы Франция мен Германиядағы Ұлттық құрылыс пен азаматтықты салыстырмалы талдау» деп аталатын тамаша кітабы бар. Сол кезеңде Францияда азаматтық ұлтшылдық орнады, ал Германияда ұлт этникалық ұлтшылдық негізінде салынған болатын (бұл, сайып келгенде, елді нацизмге әкелді). Мәселен, Францияда XIX ғасырда иммигранттарға үшінші ұрпақта азаматтық берілді, ал кейде екінші ұрпақта да, бұл саясат/тәжірибе әлі күнге дейін сақталады. Ол француздардың өз мәдениеті мен тілінің қуатына сенуіне негізделген, соның арқасында Францияға бөтен елден келген адамдардың немерелері (кейде балалары да) французға айналады. Яғни, олар паспорт бойынша емес, өзінің мәдениеті мен менталитеті бойынша француз болып кетеді.

Мұндай ассимиляция және көшіп-қонушылардың мәдени интеграциясы әкімшілік мәжбүрлеу арқылы жасалған нәрсе емес, ол француз тілі мен мәдениетінің тартымдылығына негізделген. Ал біздің Қазақстанда орыс және басқа ұлт өкілдерінің биылғы жылы өзінің отыз жылдығын атап өтетін «Тіл туралы» Заңды орындағысы келмейтініне барлық жағынан шағымдар естіліп жатады. Ал мемлекет, барлық өкілеттіктер мен билік тетіктеріне ие бола отырып, оны әр адам қазақ тілін үйреніп, қазақ болуы үшін қолданғысы келмейді.

Асхат Асылбеков, журналист, заңгер:

«Бағындырылған халықтың жағдайы жаулап алушылардың жағдайынан мүлдем өзгеше»

- Демократия өзін-өзі саяси көрсетудің барлық түрлерін қамтиды және ұлтшылдық оның бір түрі болып табылады. Көрнекті мысал – Еуропа, онда 21 ғасырдың басында ұлтшылдық жетекші күшке айналды. Бүгінде оның ренессансы «Германия үшін балама» партиясы жетекші күшке айналған неміс жерінде ғана емес, сонымен қатар Италияда, Испанияда, Польшада, Венгрияда, Ұлыбританияда да байқалады. Соңғысы ЕО-дан шығу үшін дауыс бере отырып, осы мәселеде бәрінен де асып кетті (мұндай қатаң шешімнің негізгі себебі – көшіп-қонушылардың көптеп келе бастағаны). Сондай-ақ, евроскептиктер мен ұлтшыл-популистер Еуропарламентте орын алады, сондай-ақ олардың жақтастарының қатары кеңеюде... Тағы бір мысал– АҚШ, онда Трамптың сайлау алдындағы бағдарламасының бір тармағы Мексикамен шекарада қабырға салу және мигранттар ағынын тоқтату болды.

Сонымен қатар, тарих та бізге ұлттық идея үшінші әлемнің артта қалған елдерін дамыған мемлекеттерге айналдыра отырып, дамудың шабыттандырушы факторы болды деген мысалдар аз емес. Сондықтан мен ұлтшылдық пен демократия үйлеспейді деген тұжырыммен келіспеймін. Демократия, керісінше, ұлтшылдық идеяларына қазіргі жағдайда көмектеседі. Ал біз нені ұлтшылдық деп есептейтініміз – ол басқа мәселе. Бірақ бұл жеке үлкен әңгіме тақырыбы.

Басқа елдердің, атап айтқанда, Францияның біртұтас ұлт құрылысындағы тәжірибесін зерттеу дұрыс және қажетті. Бірақ түсінетін жәйт: француздар жаулап алушылар және басқа да отарлардан келген этностар оның өміріне ықпалдасуға тырысты. Сондықтан француз тілін үйрену мәселесі сонғы уақытқа дейін соншалықты өткір болған жоқ. Бірақ мигранттардың соңғы толқыны жағдайды өзгертті.

Ал Қазақстандағы жағдайға келетін болсак, қазақтардың өзі бағындырылған халық болып шықты. Ал халықтың мұндай жағдайы жаулап алушылардың жағдайынан мүлдем өзгеше. Сондықтан төменнен жоғарыға қарай жылжыған ұлттық сана-сезімді қалпына келтіру, өзіндік бірегейлікті, дәстүрлер мен мәдени құндылықтарды жаңғырту мәселелерінде қазіргі қозғалысты басқа халықтардың қысым жасауы деп атауға болмайды. Қазақ тілі әлі күнге дейін қоғамдық қатынастар саласында орыс тілі деңгейіне шықпады, сондықтан «тілдік белгі бойынша қысым жасау» туралы әңгімелердің өзі түсінбеушілік тудырады. Үлкен 30 метрлік емен мен бір жарым метрлік көшетті елестетіп көріңізші, оның өсуі көп адамдарда тітіркену реакциясын тудырады. Нонсенс!

Сонда орыстілді халықтың бір бөлігі (барлығы емес!) статус-кво сақтап, мемлекеттік тілдің қолданылуын тек тұрмыстық деңгейде қалдырғысы келеді. Осыдан кейін әлеуметтік желілердегі басқа посткеңестік республикалардағы жағдайды біле отырып, салыстыруды Қазақстанның пайдасына емес етіп жасайтын ашулы авторлардың жазылған посттары мен пікірлеріне таңдануға бола ма?

Оразғали Селтеев, саясаттанушы:

«Сау ұлтшылдықты маргиналды ұлтшылдықтан ажырату керек»

- Проблемаларды осындай тұрғыда қойылуымен келіспеймін. Мұндай сұрақтар нақты түсіндірмелердің жоқтығынан туындайды. Барлығын бір өлшеммен есептеп, теріс түстерге бояуға болмайды. Қазір ақпараттық шу тым көп. Қазір барлығын жалпылай «национал-патриоттар» деп атап кеткен. Әрине, белгілі бір құндылықтардың жақтастары өз позицияларын түсіндіре алмайды және сендіре алмайды немесе мұны әлі ерте деп санайтыны ықтимал. Сонымен қатар, БАҚ пен әлеуметтік желілерде идеялық негіздердің мағынасын әдейі бұрмалауға мүдделі субъектілер бар.

Ең алдымен, ұлтшылдық дискурсты өзектендіру билік үшін тиімді деп айту керек. Мемлекет дамуындағы болашақтың нақты контурын ашып жатқанда қиындықтар пайда болған кезде, қоғам назарын тарихи өткенге қарай бұрып, өсіп келе жатқан әлеуметтік проблематикасын алмастыру үшін олар іске қосылады. Бірақ осы жолдамалар өз мақсаттарына жететіні екіталай.

Ұлтшылдық мәселелерін саяси технологиялар ретінде пайдалану өте қауіпті екенін түсіну керек. Бақылауды жоғалтудың елеулі қатер-қауіптері бар. Ұлттық сана-сезімнің өзі өсуі сөзсіз. Ұлттық амбициялар саяси жүйенің қысылуы және азаматтардың өздерінің әлеуметтік-саяси қажеттіліктері мен мүдделерін іске асыру үшін мүмкіндіктері болмаған жағдайда пайда бола бастайды. Сондықтан бәрін популисттерге жатқызуға болмайды.

Егер қазақ ұлтшылдығын жіктеуге тырысатын болсақ, оны шартты түрде сау (орташа) және маргиналды (радикалды) деп бөлуге болады. Оларды бір-бірінен ажырату және бөлу керек.

Сау ұлтшылдықта азаматтық, этникалық және либералдық ұлтшылдықтың өзара толықтыратын қоспасы бар. Біріншіден, «ұлтшылдық» ұғымының өз ұлтының патриоттық адалдығын және халықтың игілігі үшін дамуына жәрдемдесуді білдіретін жағымды бастамасы бар. Екіншіден, этникалық аспект этникалық және мәдени төзімсіздікке байланысты емес, ол тек титулдық ұлттың жетекші рөлін мойындауды көздейді. Бұл жерде пікір көшбасшыларының көпшілігінің айтқан сөздері бойынша, олар басқа этностарды қазақтардан ажыратпайды және шеттетпейді. Үшіншіден, орташа ұлтшылдықтың жақтастары – бұл либералды ойлауы бар, наразылығы басқа этностарға емес, билікке бағытталған орта кластың өкілдері. Олар қазақтар лайықты өмір сүруі тиіс деп мәлімдеген кезде, біздің барлық қоғамымыз туралы айтады. Бұл мемлекеттік қайта құру, тиімді және теңдестірілген институттарды құру, қоғамдық-саяси қатынастарды ырықтандыру бөлігінде демократиялық өзгерістерді қалайтын мемлекеттік қызметшілер мен патриоттар. Алайда олардың көпшілігі әлі өздері туралы ашық мәлімдемейді және бұл туралы әр бұрышта айқайламайды. Шамасы, олар мұндай өзгерістер үшін уақыт келгенін күтуде. Бұл жерде қазақ тілін білу емес, жалпы либералды құндылықтарға бейілділік басым біріктіруші бастама болып табылады. Егер әңгіме осы адамдар туралы болса, онда олар француз тәжірибесіне сілтеме жасауға құқылы. Кез келген жағдайда біз халықаралық қоғамдастықпен біздің еліміз қазақтардың біртұтас ұлты ретінде қабылданатынын жағдайға келеміз.

Кеңес өкіметінің тоталитарлық саясытынан туындаған теріс салдарды ресми мойындау қажеттілігі туралы мәлімдегендермен де келісуге болады. Алайда, бұл тарихи әділеттілікті қалпына келтіру арнасында артық эмоциясыз болуы тиіс. Дегенмен, қазіргі уақыт бұған лайықсыз. Өтпелі кезеңде мұндай процестерді жандандыру мемлекеттік мүдделерге пайдадан гөрі көбірек зиян келтіруі мүмкін.

Маргиналдық көріністерге келетін болсақ, бұл жерде сөз популизм жөнінде болып отыр. Бір этностың басқалардан артық болуы көтеріліп отыр. Біздің жағдайда бұл әрекеттер тілдік мәселелердегі агрессия арқылы көрінеді. Алайда, шеткі этникалық ұлтшылдыққа қарсы тұру – мемлекеттің мүдделеріне қарсы іс-қимыл. Иә, бұл саяси мақсатта танымалдылықты және жақтастарды жылдам арттыруға болады. Бірақ бұл теріс салдарлармен шектесетін қадамдар. Осындай адамдар үшін көпшілік ұлтшылдықты төзбеушілікпен байланыстыра бастайды.

Сонымен қатар, БАҚ шовинизм мен ксенофобияға назар аударғанда мүлдем дұрыс емес. Осы үрдістің бар екенін айғақтайтын мұндай құбылыстардың бекітілуі бізде жоқ. Әрине, әлеуметтік желілерде жеке трикстерлер бар. Бірақ ондайды елеудің қажеті жоқ – олардың айтқан сөздері мен эпатажды ауытқуларды уәкілетті органдар бағалауы тиіс.