Бүгінгі күні байқалып жүрген әлеуметтік наразылықтың өршуінің қандай салдары болуы мүмкін? Қоғамдағы жанып жатқан наразылыққа отын лақтырған шенеуніктер жағдайдың жалпыланған бейнені жасап, статус-кво сақтап, барлығын бұрынғысынша қалдыра ала ма? Бұл туралы біз саясаткер Султанбек Султангалиевпен әңгімелесеміз.
Азаматтардың құштарлық танытуға құқығы бар
- Әлеуметтік желілердегі посттар мен комментарийлерге қарағанда, біздің халқымыз қайнау дәрежесіне жеткен деген сезім пайда болады. Алайда бүгінгі әлеуметтік шиеленістің деңгейін шын мәнінде қатерлі деп есептеуге бола ма?
- Әлеуметтік желілер дегеніміз – айтарлықтай дәрежеде нақты әлемді эмоциялық тұрғыда қисайтып көрсететін айна. Әдеттегі өмірде адамдардың басым көпшілігі өздерін әлеуметтік желілердегіден гөрі өзгеше ұстайды: олар эмоцияларға азырақ берілуді қалаумен қатар, айтарлықтай прагматикалық болып келеді. Бұл жерде «дивандағы батырлық» сияқты кең тараған құбылысты да, тамақ ішу мен дәретханаға бару аралығында бүкіл қоршаған әлемге өзінің менсінбеушілігін білдіріп, өзінің отандастарын өте батыл, тіпті революциялық әрекеттерге шақыратындарды да қосыңыздар.
Қоғамда шынайы революциялық жағдай туындайтын дәрежеге біз әлі жеткен жоқпыз деп ойлаймын. Бірақ наразылық көңіл-күйдің өсу дискурсы айқын көрінуде, және ол тек қана жалғыз бір себеппен нығая түседі – бұл атқарушы билік органдарының өте төмен дәрежедегі кәсіпкерлік деңгейі. Шынымды айтсам, біздің бюрократия маниакалды табандылық өзінің іс-әрекеттерімен өзіне-өзі зиян келтіріп отырғаны мені өте қатты таңқалдырады. Жалғыз ғана Мәдина Әбілқасымованың өзі өзінің әріптестерімен бірге билікке нұқсан келтіру үшін жиырма аблязовтан артық іс-әрекет жасаған... Ештеңені ұмытпау және ешнәрсені үйренбеу – бұл да біздің барлық деңгейлердегі бюрократиялық машинаның қағидасының бірі.
- Бірақ сіз сипаттаған жағдайдың басқа жағы да бар. Қоғам көбінесе биліктің атына негізделген наразылықтарды білдіреді. Бірақ соңғы уақытта мұнда елеулі ауытқу көрінеді: билік енді қағидатты түрде тіпті кінәлі болуы мүмкін емес нәрселер үшін де кінәлі болып қалды. Акценттердің мұндай ығысуының себептері қандай және болашақта бізге қандай қауіп төніп тұр? Халық – мемлекет желісі бойынша қарсы тұруды күшее түседі ме? Ашық конфронтация болуы ықтимал ма? Билік тарапынан жеңілдіктер бола ма? Әлеуметтік масылдықтың өсуі және оны заңдастырудың талаптарымен жалғасатын бола ма?
- Иә, билікке жиі шабуылдар тек эмоциялық, ал кейбір жағдайларда тіпті әділетсіз сипатқа ие деген сөзіңіз дұрыс. Бірақ жағдайға екінші жағынан қарап көрейік. Қоғамның билікке және өзінің жазасыздығының арқасында ойына келгенін істейтін, кәсіпқойлық деңгейі төмен жеке шенеуніктерге ешқандай ықпал ету тетігі жоқ; азаматтардың тағы да атқарушы биліктің құзыретті емес және ұрлықшы өкілдеріне қатысты көптеген шағымдар жиналған. Адамдар шын мәнінде жақсыға жаққа қарай ештеңенің өзгермейтіндігін көреді: көпшіліктің нақты табысы құлдырауда, проблемалар өсуде, сонымен қатар, тітіркену тудыратын есептер мен мегажобаларды жағдайды қоспағанда, билік тарапынан ешқандай оң іс-әрекеттер жоқ. Біздің іс-жүзінде бір бөлек сословияға, яғни мүшелері өздерінің құқықтық жағдайы бойынша ерекшеленетін әлеуметтік топқа айналып кеткен бюрократия (өзін-өзі қамтамасыз ететін, өзін-өзі өндіретін және социумнан тәуелсіз), «айналадағы барлық өрісті» басып тастаған, кез-келген баламаны түбірімен кесіп өтіп, сол арқылы елдің қазіргі өмірі және болашағы үшін толық жауапкершілікті өзіне алған. Мұндай жағдайда халықтың барлық наразылығы шенеуніктердің басына құйылатынына таңдануға бола ма? Олардың арасында, әрине, лайықты, адал адамдар да бар.
Сіз айтып отырған құбылыстың – билікке деген теріс көзқарас және оның кез келген бастамаларына жалпы сенімсіздіктің – қарапайым психологиялық астары бар. Адам жүйелі түрде жағымсыз жағдайларға тап болғанда, оның пайда болу себептеріне әсер ете алмайтын жағдайда, оның тітіркенуі пайда болады. Ал егер мұндай нәрсе онжылдықтар бойы жалғаса берсе, онда сенімсіз санда жинақталған тітіркену жиі жек көрінішке апарып соғады. Бұл жағдайда азаматтар, менің ойымша, құштарлық танытуға толық құқылы.
- Қалай ойласыз, халықтың наразылық толқыны әлеуметтік желілірде айтылып жатқан наразылықтан гөрі үлкен бір нәрселерге айналуы мүмкін бе? Астанада болған қайғылы оқиғадан кейін көп балалы аналар жәрдемақы мөлшерін ұлғайту және оларға тұрғын үй бөлу туралы талап қойылған митингіге шықты. Бізде де «сары кеудешелердің» пайда болуы үшін әлеует көріп отырсыз ба? Халықты нақты іс-әрекеттерге не нәрсе итермелеуі мүмкін, және, керісінше, олардың «бастарын суытуға» не қабілетті?
- Наразылық көңіл-күйден революциялық жағдайға дейін үлкен көлемді қашықтық бар. Елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлауынан және ең бастысы, биліктің құзыретті емес іс-әрекеттерінен, сондай-ақ бұрын қалыптасқан проблемалар кешенінен туындаған стихиялық наразылықтар орталықта да, өңірлерде де көбейетін болады. Айтпақшы, мұндай оқиғалардың дамуы туралы көптеген отандық сарапшылар ескерткен болатын. Алайда, биыл ауқымды саяси сілкіністер болмайды. Оған бірнеше себептер бар. Біріншіден, қазақстандықтардың саяси білімділігінің төмендігі, біздің социумда бейімделген ұстанымыз және дамудағы жетілмеуіміз айқын. Екіншіден, елде дүлей наразылық қозғалысына қуатты серпін беруге қабілетті саяси күштер жоқ. Үшіншіден, әлеуметтік саладағы жағдайды жақсарта алатын, наразылық көңіл-күй деңгейін төмендететін елеулі материалдық ресурстар сақталуда.
Бақыт министрлігінің пайда болуы әлеуметтік реформаларды алмастыра ала ма?
- Билік өкілдері соңғы уақытта көптеген қателіктер жіберді. Мысалы, сіз айтқан әлеуметтік ведомствоның басшылығын алсаңыз, ол өз ой-пікірлерімен тек қана отқа май құйды, тек өзі үшін ғана емес, бүкіл жүйе үшін де қауіптерді тудырды. Билік оларды қалай азайтады? Бүгінгі күні оның тарапынан қандай реакция неғұрлым дұрыс, яғни бәріне қолайлы болып көрінеді?
- Билік қалыптасқан жағдайға жауап беруде. Еліміз бойынша көп балалы аналарға материалдық көмек көрсету жағынан ауқымды науқан басталды. Индустрия министрі Жеңіс Қасымбек «Нұрлы Жер» бағдарламасын осындай отбасылар үшін жалға берілетін тұрғын үй құрылысына қатысты кеңейту жөніндегі бастамасын атап өтті. Бұл, әрине, оң сәт. Бірақ тағы да реакция тым кешіктірілді, себебі проблемаға көп жыл бойы тиісті назар аударылмаған. Қазір ол тек бір әлеуметтік категорияның контекстінде шұғыл түрде (және қайтадан бір ғана санат шеңберінде) шешуге тырысады. Бізде көптеген проблемалар болуына байланысты осылайша бір кемшіліктерді жою жаңа кемшіліктерді әкеледі. Егер ертең, құдай сақтасын, мысалы, мүгедектер немесе зейнеткерлер отбасы қайғылы жағдайға ұшыраса, онда тағы да осылайша әрекет ететін боламыз ба? Шұғыл түрде әрекет ету әдісі –мемлекеттік тәсіл емес екені анық.
Мәдина Әбілқасымова бұл ретте жағдай тоғысуының құрбаны болып көрінуі мүмкін (Астанадағы қайғылы жағдай, көп балалы отбасылар жағдайының көп жыл бойы шешілмеуі, икемсіз пиар-команда), бірақ ол министрдің қызметін бір жылдан бері атқарып келеді. Оның тікелей қызметтік өкілеттіктеріне, атап айтқанда халықты әлеуметтік қорғауға байланысты мәселелерді үкімет алдында қоюға ешнәрсе де кедергі келтірмеді. Тіпті егер оның ешқайсысы шешілмеген болса да, оның ар-намысы таза болып, бүгінгі күні ешкім оған жасалған жағдайды кінәға қоймас еді. Айтпақшы, Әбілқасымовамен болған жағдай – бұл барлық басқа министрлер мен әкімдерге көрнекі сабақ: өз қызметтік өкілеттіктеріңіздің шеңберінде халық үшін бірдеңе жасаңыздар, сонда сіз жалпыға ортақ айыпталуға ұшырамайсыз. Ең болмағанда, өз беделіңізді сақтап қаласыз.
- «Жер митингілері» толқынынан кейін азаматтық белсенділер Egov.kz порталына онлайн-петициялар қызметін еңзізуді ұсынды. Бұл қоғамдағы кернеулікті азайтып, билік халықты еститін болуы керек еді. Бірақ бұл сол қалпы жасалған жоқ. Неліктен? Оның мағынасы жоқ болды ма? Мұндай нұсқа халықтың наразылығы аймақтық бастықтар мен орталық мемлекеттік органдардың басшыларына жетуіне ықпал етуі мүмкін бе?
- Әрине, мұндай идеяда ақылға қонымды болды. Сонымен қатар, билік пен халық арасындағы тиімді коммуникация арналарының болмауы жағдайында онлайн-петициялар алаңы атқарушы органдар үшін де, қоғам үшін де туындаған проблемаларды жедел шешудің құралы ретінде маңызды демеу болар еді. Егер политтехнолог тұрғысынан айтар болсақ, осы идеяны іске асыру жергілікті және республикалық органдар жұмысының тиімділігін арттыруға, сондай-ақ қоғам алдында биліктің беделін нығайтуға тамаша қадам болар еді.
Осындай тамаша жобаны жоққа шығарылуы үш себептен туындаған болуы мүмкін: біріншіден, қоғамдағы азаматтық белсенділіктің өсуіне қатысты қауіптер; екіншіден, халықтың шағымдарының ықтимал толқыны мен қандай да бір ықпал ету топтарының мүдделерін қоятын және тиісінше олардың арасындағы қарым-қатынастарды ушықтыратын шешімдер қабылдау қажеттілігі; үшіншіден, осы идеяны іске асырудан түскен материалдық дивидендтердің болмауы.
- Сіздің ойыңызша, жақын болашақта қазақстандықтар үшін әлеуметтік көңіл-күйді бәсеңдетудің қандай факторлары басым болады? Біздің халқымыз оларды жеңе ала ма? Халықтың әл-ауқатын арттыру жөніндегі жұмыс тобының қызметі қандай да бір нәтиже бере ме? Әлде бәрі тек әдемі декларациялармен аяқталады ма?
- Жалпы, қазақстандықтар – ғажайып халық. Біз 1990-шы жылдардың қиындықтарымен шыңдалдық, өте шыдамды және адалмыз. Бұл кеңес дәуірінде біздің басымызға түскен ауыр жылдарында қалыптасқан бұрынғы менталитетінің жаңғырығы. Менің айта кетерім – тағы бір, бірақ ең маңызды фактор – шынайы өмірде болып жатқан тартымсыз нәрселерден психологиялық шаршау және бүгінгі күннен түңілу. Мұндай көңіл-күйдің табиғи салдары болашаққа деген сенімсіздік болып табылады. Тек экономикалық тұрғыдағы мән-жайы емес, дәл осы жәйт халықтың, оның неғұрлым белсенді бөлігінің көші-қонының басты себебі болып табылады.
Әл-ауқатты арттыру жөніндегі жұмыс тобына келетін болсақ, онда оның пайда болуы менде ащы күлкіден басқа ештеңе тұдырмайды. Бізде не істеу керектігін білмесе, жаңа министрлікті құрады; не істеу керектігін біліп, бірақ мүмкіндігі болмаса, онда жұмыс тобын құрады. Бұл тек қана бюрократиялық ойлаудың нәтижесі, бір жағынан немқұрайлы, бірақ шынайы (таң қалмаңыздар, расында да шынайы) сенімнің нәтижесі...
Қазіргі мемлекеттік басқару жүйесі мен ауқымды сыбайлас жемқорлық жағдайында кез келген дұрыс бастама толық сәтсіздікке ұшырайды – ол бюджеттік қаражатты бөліп алу барысында аса мақтау батпағына батып кетеді. Біздің барлық мемлекеттік бағдарламаларымыздың жағдайы, олардың көбі өте сапалы әзірленгеніне қарамастан, келтірілген тезистің айқын дәлелі болып табылады.
- Әлбетте, біздің еліміз әлеуметтік реформаларды қажет етеді. Өйткені, біздің жақын көршілеріміз және одақтастарымызбен – Өзбекстанмен, Әзербайжанмен, Беларусьпен, Ресеймен салыстырғанда біз «әлеуметтік мемлекет» құру ісінде үмітсіз артта қалдық. Қазақстан азаматтарының ерте ме, кеш пе әлеуметтанушылар көп айтатын, бірақ ешкім де көрмеген «әлеуметтік бақытты» бастан кешуі үшін қандай бағытта қозғалуы мүмкін және тиіс?
- Түсінесіз бе, бізге әлеуметтік реформалар ғана емес (әрине, оларсыз да болмайды), қоғамдық қатынастарды нақты демократияландыру, БАҚ еркіндігі, саяси бәсекелестік, әкімдерді сайлау және биліктің қоғамға есеп беруі деген сияқты кешенді саяси реформа қажет. Әйтпесе, әлеуметтік реформаларды жүзеге асырудың орнына біз кезекті және мүлдем тиімсіз бақыт министрлігін құрамыз. Шағын, бірақ мүмкін психологиялық тұрғыда қиын қадамдардан бастау қажет. Мысалы, жасырын цензураны енгізбеу және БАҚ-та жағымсыз пікірлерді оқу үшін батыл болу. Қалыптасып жатқан азаматтық қоғам институттарының орасан зор әлеуетін іске қосу. Халықпен әкімдердің ресми режиссирленген есептері форматында емес, тұрақты түрде және жұмыс жағдайында адамдардың проблемасына нақты мақсат қоя отырып, қарым-қатынас жасау. Сараптама қоғамдастығымен және журналистермен өзара іс-қимыл орнатуды ұйрену керек, қалаусыздардың үнін басып, келіспейтіндерді сатып алуды доғару қажет. Ақырында, орта таптың, жастардың, интеллигенцияның көңіл-күйі мен реакциясын көру үшін әлеуметтік желілерге шығу. Мұндай қадамдар қаржы құю мен жаңа тұжырымдамалар жасауды талап етпейді. Олар тек саяси және адами ерік-жігерді, жайлылық аймағынан шығу және нақты өмірге кіру қажеттігін түсінуді талап етеді. Бұл ел үшін, қоғам үшін, өзіміз үшін қажет…
Фото: РБК
