Жақында ғана бірқатар мән-жайлар біздің қоғамдық санамызда кеңес тақырыбы берік орын алған жағдайдың туындауына алып келді. Ең қызығы–комсомолдың биылғы100-жылдығымен салыстырғанда, былтыр өтіп кеткен Октябрь революциясының ғасырлық мерейтойы азырақ эмоция мен желілік дау-дамай тудырған. Алайда логика бойынша бәрі керісінше болуы керек еді, өйткені ВЛКСМ Ресей империясының сол кездегі астанасы – Петроградта 1917 жылдың 25 қазанында (жаңа стиль бойынша 7 қараша) болған оқиғалардың салдары ғана болды.
Сондықтан да бүгінгі мерейтойлық емес және тыныш жағдайда сол алыс оқиғаларға тағы да бір рет қайта оралып, солардың Қазақстанның жаңа тарихы мен қазақтардың өздеріне қалай әсер еткенін ұғынуға тырысамыз. Ең таңқалдыратыны, біздің бірнеше рет осы тақырыпқа кәсіби тарихшыларды тартуға бағытталған талпынысымыз ешқандай нәтиже бермеді. Оның себебі өте қарапайым: олар осы тақырыптан әрдайым ат-тонын ала қашады. Бұл жағдай қазақстандық ғылым қазіргі кезде қаншалықты терең методологиялық дағдарыс кезеңін бастан кешіп отырғанын тағы бір рет айқын көрсетеді. Осыдан кейін ұлттық тарихтың осы кезеңнін түсіндіру мен бағалау интонациясын дилетанттар тағайындайтынына таңқалуға болама?
Сонымен, біздер, қазақтар үшін Октябрь төңкерісі не әкелді, оның өзінен және одан кейін болған оқиғалардан біз қандай сабақтар алуымыз керек еді? Алдымен сол кезде Қазақстан қандай болғанын еске түсірейік. Бір жағынан, бұл экономикалық тұрғыдан артта қалған ұлттық шет болды. Ал екінші жағынан, ол метрополиядағы капитализмнің даму үдерістерінен тыс қалмаған, және осы тұрғыдан қандайда болмасынқозғалыстар жүріп жатқан еді.
Ғалым-экономистер ХХ ғасырдың басынан бастап Қазақстанға ресейлік капитал кіргенін атап өтті. Сол кезде жергілікті экономиканың шикізаттық бағдарына қарай қисайғаны байқалды. Бұл жерде таңқаларлық ештеңе жоқ: мемлекеткеРесейдің орталық аудандарына шикізат пен азық-түлік жеткізуді қамтамасыз ету қажет болды. Сондықтан өңір өнеркәсібінің негізін кеніштердің, шахталардың және зауыттардың аз ғанасаны бар тау-кен саласы құрады. Олардың барлығы шағынеді, алтехникалық базасы өте қарапайым болған. Ауыл шаруашылығы шикізатын бастапқы қайта өңдеу бойынша кәсіпорындар жылдам қарқынмен құрылды: диірмендер, шарап өндірісі, сабын қайнату, былғарыөңдеу, май өндірісі, жүн жуғыштар. Алайда олар да артта қалатын,өйткеніоларда қол еңбегі басым болған еді. Өнеркәсіптік прогресті тежеген басты факторлар өлкенің жалпы экономикалық артта қалуы және ұлттық шеттерге қатысты ресейлік мемлекетсаясатының отаршылдық мәні болды.
Бүгінгі күні тек азғанаадамдар есіне алатын бір қызықты штрих: ХХ ғасырдың басында қазақ даласына шетелдік капитал да кіре бастады, оған метрополиябилігі кедергі келтірмеді. Сонымен қатар, Қазақстанға шетелдіктерді тартуүшін пайдалы қазбалардың бай қоры болды. Мысалы, 1896 жылы Зырян кен орны «Зырян тау-кен өнеркәсібі қоғамын» құрған француз буржуазиясының өкілдеріне берілді. 1904 жылы Австриялық князь Бурп-и-Таксис орыс патшасының айналасындағы өз байланыстарын пайдалана отырып, бүкіл Алтай кен орындарын концессияға алды. Сол жылы Қарағанды көмір кендері, Успенский мыс кеніші және Спасск мыс балқыту зауыты француз кәсіпкері Карноға(айтпақшы, ол осы елдің бұрынғы президентінің ұлы)концессияға берілді.
Еуропалық бәсекелестерінен «Спасск қоғамының» акцияларын ұстаушылары болған американдық кәсіпқойлар да арттақалған жоқ. Американдық капиталист Гувер және миллиардер Морган ресей-азиялықкорпорациясының қатысушылары болды, ол мұнда Риддер полиметалл кен орындарын және Екібастұз көмір ауданын пайдалануды монополиялаған екі «еншілес» (басқаша айтқанда, «дочерние») компанияны құрды.
Шетелдіктер негізінен тау-кен өнеркәсібінде орын алуға тырысты, ал концессиялардың басым бөлігі таза алыпсатарлық сипатқа ие болды. Тез пайда табу үшін олар табиғи байлықтарды тек тонаушыәдістермен өндіруді жүзеге асырды, ал олардың өндіріс жабдықтары мен механизациясына жұмсалатын шығындары өте аз болды.
Қазақстанның шикізат көзі мен өткізу нарығына айналдыру процесінде Орынбор-Ташкент болат магистралінің, сондай-ақ Троицк, Алтай және Жетісу темір жолдарының құрылысы маңызды рөл атқарды. Олар даланы империяның өнеркәсіптік орталықтарымен байланыстырып, Қазақстанды жалпыресейлік экономикалық рынокқа айналдырды. Осы жерден әртүрлі өнеркәсіп шикізаты, мал шаруашылығы өнімдері, астық шығарылды, ал мұнда фабрикалық-зауыт өнімдері, галантерея, бакалея тауарлары әкелінген.
Темір жолдар сондай-ақ әскери-стратегиялық мәнге ие болды – сол жолдар арқылы патша билігіне қарсы шығуларды басу үшін әскерлерді жіберетін.
Ресей капитализмін ұлттық шет елдерге жылжытумен, шикізат көздерін пайдалануды күшейтумен, өткізу нарықтарын кеңейтумен қатар банк филиалдары мен несие мекемелерінің тармақталған желісі құрылды. Сауда капиталы аймақтың ең алыс аудандарына еніп, жергілікті мал шаруашылығын Ресей, Орта Азия, Батыс Еуропа нарықтарымен тығыз байланыстырып отырды. Ақмола облысында XIX ғасырдың ортасында пайда болған жәрмеңкелер енді қазақ-мал өнеркәсіпкерлерімен орыс көпестері арасындағы саудада негізгі рөл атқарды. Тек 1892-1900 ж. ж., аралығында, яғни сегіз жыл ішінде олардың айналымы екі еседен астам өсті.
Осының барлығы өңір экономикасындағы елеулі өзгерістерге алып келді. Қазақтардың табиғи шаруашылығы бірте-бірте ақшалай, тауарлық болып, жергілікті базарлар қалыптасады, даланың әр түрлі бөліктері арасындағы байланыстар күшейтіледі. Қазақстанның Ресеймен саудасы отарлық сипатқа ие болды – ауыл шаруашылығы өнімдерінің орнына қазақтар ресейлікөнеркәсібінің өнімдерін алатын болды. Сонымен қатар, онда Қазақстан, Орта Азия және Сібір арасындағы, сондай-ақ қазақтың мал шаруашылығы және ресейлікегіншілік шаруашылықтары арасындағы еңбектің экономикалық бөлінісі көрініс тапты.
Бір сөзбен айтқанда, империяның экономикалық жағынан артта қалған шеті болып отырып, қазақ даласы баяуболса да, бірақ тұрақты түрде капиталистік қатынастар орбитасына тартылды. Патша үкіметі сонымен қатар оның көмегімен империяның еуропалық бөлігінде жер мәселесін шешуге тырысты. Ауыл қауымының бұзылуына және үй-жайды жер иелігін сақтай отырып, орыс ауылдарындағы меншік иелерінің әлеуметтік қабатын қалыптастыруға бағытталған Столыпиннің аграрлық реформасы жерсіз шаруаларды тек қана отарлық аумақтарға, соның ішінде Қазақстанға көшіру есебінен жүзеге асырылуы мүмкінболды. 1906 жылдан 1912 жылға дейін Ресейдің ішкі губернияларынан миллионнан астам орыстарқоныстанды. Метрополияныңмұндай саясаты даладағы жер қатынастарын барынша ушықтырды,өйткені қоныс аудару учаскелеріне ең құнарлы жерлер, тіпті дамыған ирригациялық желімен де берілген. Кейде бұның салдарынанқазақтардың кейбір топтарына тұрғылықты жерін бірнеше рет өзгертуге тура келді. Қазақ шаруашылықтарының тоналуы, қарапайым азаматтық құқықтардың болмауы, сонымен қатар жерден айырылуұлттық қатынастардың шиеленісуін тудырды.
1917 жылғы оқиғалар қарсаңында Қазақстандағы жағдай жалпы сипатта осындай болды.
Әлемдік саяси тарихта орын алған революциялардың ешқайсысы кездейсоқ болған емес. Олардың әрқайсысының алдында себеп-салдарлық байланыстардың күрделі кешені орын алды, олар өз кезегінде алдыңғы барлық тарихтың барысына байланысты болды. Алолардың әрқайсысы қандай салдарғасоқтырғаны – басқа мәселе. Осы мағынада Октябрь революциясы шынымен де бірнеше ерекшеорын алыптұр. Ол үшін бұрынғы патша империясының аумағында тұрған барлық халықтарға тым қымбат баға төлеуге тура келді.
Сонымен қатар, Октябрь революциясыәлемге бірегей әлеуметтік эксперимент үлгісін көрсетті. Большевиктердің әрекеттерін бүгін ғана сөрелерге бөлуге болады. Ал сол аласапыран кезде соғыс пен жоқшылықтантұншығып жатқанел қарапайымжәне түсінікті рецептілерді қажет еткенде, олардыЛенин басқарған партия ұсынды. Кейіннен көптеген зерттеушілер оны «ол өзінің саяси бәсекелестерінен ұрандарды ұрлап алды» – деп идеологиялық плагиатта айыптай бастады. Мүмкін, бұл шынымен десолай болар. Бірақ өнер саясатыхалықтың көңіл-күйін дер кезінде сезіну және ағымдағы сәтке ең өзекті ұрандарды ұсыну (қажет болса, біреуден жұлып алу) болып табылады. Ал одан әрі не болатыны құдайдың әмірінде. Шамасы, сол арқылы большевиктік партия жалпыға бірдей әділдік қоғамының құрылысы бойынша ұлы әлеуметтік эксперимент бастағанына жол ашылған болар.
Сонымен, революция қазақтарға не әкелді? Революция басталғанға дейінҚазақстанның экономикалық тұрғыдағы көрсеткіштері туралы жоғарыда айтылған. Ал егер тереңірек қазылса, онда 15-16 ғасырдан бастап біздің ата-бабаларымыз (әлемдік сауда мұхиттық Акватория аймағына кетіп, атыс қаруы пайда болған соң) өркениетті прогрестің жиегіне жылжығанын мойындау керек. 1917 жылға қарай қазақ даласы Аркадия, дәстүрлі, ал, дәлірек айтқанда, өмір сүрудің архаикалық салттары бар бақташы елдері сияқты болды. Мұндай бағалауда ешқандай кемсітушілік жоқ – бұл өмірдің шындығыдеп аталады. Мән-жайлар тарихтың қандай да бір кезеңінде көшпенділерөркениеттергеқарама-қарсы тұруда бәсекеге қабілетсіз болып, жеңілді. Және бізге отырықшы-егіншілік халықтар келген кезде, олар бұл жерде тұнған тоқырауғатап болды.
Әлемдік тарих тәжірибесі көрсеткендей,адамзат кейде сапалы серпіліс жасап отырады. Бұл ретте әрбір рет прогресс көрінетін салалар өзгереді. Мысалы, бұрынғы ғасырларда бұл, негізінен, индустриялық, бүгінде – ақпараттық. Көшпенді халық болғандықтан, біздің ата-бабаларымыз адамзаттың эволюциялық даму процесіне сай келмей қалды. Сондықтан тарих оларға тікелей мәселе қойды. Немесе бізді архаикадан алып, жаңа өркениеттің ортасынатез арада көшіру немесе бізге біртіндеп, кезең-кезеңмен жақындауға мүмкіндік беру керек еді. Билікке келген большевиктер бірінші нұсқаны таңдады – өмір салтының түбегейлі сынуы және өте ауыр, бірақ артта қалудан прогреске серпіліс болды. Бейнелеп айтқанда, бізді өткен заманнан қазіргі заманға желкемізден алып кіргізді.
Иә, мұндай тәсілдің шығындары қорқынышты болды. Ашаршылықтың трагедиясын және біздің соңғы тарихымыздың басқа да қорқынышты беттерін еске түсіру жеткілікті. Бірақ оған қандай балама болуы мүмкінеді? Белгілі болғандай, бәрі де салыстыру арқылы айқындалады. Егеркейбір араб әлемініңелдеріне, Солтүстік Африкаға қарасақ, онда көшпенділер әлі күнге дейін дәстүрлі қоғам форматындаөмір сүреді. Қайыршылықпен шектесетін кедейлік, жоқшылық. Тағы бір мысал –прогресске ешкім сүйрелемеген Ауғанстан. 1960-шы жылдардың соңында – 1970-ші жылдардың басында шиеленіс басталған еді, содан кейін сол жерде үлкен ішкі бөлініс басталды, ол осы күнге дейін жалғасады. Сіз қазақ халқына осындай тағдыр тілейсіз бе?
Біздегі жағдайсапалы тұрғыда өзгеше. Трагедия болғаны рас, миллиондаған құрбандар болғаны да рас. Режим қатыгез және адамгершілікке жатпайтын болғаны да рас. Бірақ бұл ретте орасан зор ілгерілеу болды. Бізде индустрия болмаған еді– оны құрды. Қалалар болмады – оларды салды. Ғылым болмады – ол пайда болды. Заманауимедицина болмады– қазір ол бар. Қалай да болмаса, 1917 жылдан кейінгі кезеңде біз бабаларымыз ғасырлар бойы өтеалмаған жолдан өттік. Қазақ социумы архаикадан қазіргі заманға, өркениетке сапалы серпіліс жасады.
Әрине, бұл жолда көптеген жағымсыз сәттер болғанын ешқашан ұмытпау керек. Революциялық өзгерістер тұтастай бірұрпақ өкілдерінің тағдырын бұзды. Екінші жағынан, тарихтың басты сабағының маңызы– біз, қазақтар өзіміздіңбейімделуқабілетіміздіжәнепрогреске бейімділігіміздідәлелдей алдық. Біз ғылым мен техниканың, әлемдік мәдениеттің озық жетістіктерін меңгеруге қабілетті халық болып шықтық. Біз Қаныш Сәтбаевты, Мұхтар Әуезовты әлемге келдік, біздің батырларымыз Әлия Молдағұлова, Мәншүк Мәметова, Бауыржан Момышұлы және т.б. батырлар болды. Осындай сапалы серпілісті біз 1917 жылдың қазан айындағы оқиғалардың арқасында жасай алдық.
Бұл революциянымақтауемес – автор біздің халқымыз өткізген жолды объективті бағалау ниетін білдіреді. Әрине, әрдайым полемика үшін орын табылады, бірақ менің ойымша, онда бір мәнді қорытындылар мен әсіресе жапсырмаларды ілуден аулақ болу керек. Сол кеңес тәжірибесін басқашадақабылдауға болады, бірақ оны тек жоққа шығарукем дегенде көрегенсіз болар еді. Оны тұжырымдамалық қайта ойлауға тырысу әлдеқайда ұтымды және өнімді тәсіл. Сондай-ақ, біз егемен тарихтың отыз жылдық кезеңінартта қалдырдық, сондықтан жоғалтылған нәрселердің қайсысынаөкінбеуді,ал қайсысытәуелсіз Қазақстанның құрылысында қажет болатынынтүсіну үшін салыстыратын жәйттар да бар...
