Өткен аптада әлеуметтік желілерде тағы да ұлтаралық некелер тақырыбы көтерілді. Әдеттегідей, айыптаулар мен тіпті қорқытулар бастала кетті. Ал кейбіреулер өздеріне ұлт тазалығы туралы нацистік ұрандар айтуға мүмкіндік бере отырып, шын мәнінде шектен шығудан тайынбады.
Бұл жолы казақтың қызы мен африкалық жігіттің үйлену тойынан интернеттегі бейне-ролик себеп болды. Әрине, осы жұпқа бақыт пен махаббат тілегендер де болды, бірақ негізгі масса ашық түрде ашуланды. «Сұмдық», «Ұят», «Қазақтар барлығы үшін күлкілі болды» деген сөздер – интернетте орналастырылған роликке қатысты айтылған ең жұмсақ реакция деуге болады.
Sn.kz интернет-сайтына берілген тележүргізуші Жанат Бақыттың сұхбаты да отқа май құйды. «Нағыз қазақтар мен біздің батырларымыз қайда кетті? Қазақтар көрінгендермен араласа бастады», – деп ашуланып, осындай қарқынмен «таяудағы 50 жылда біз ұлт ретінде жоғалуымыз мүмкін» деп қосуды да ұмытпады. «кіммен болса сонымен араласатын қазақтарға» тележүргізуші «манкурттар» деген диагноз қойды.
Терінің түсіне және көздің қиғаштығына назар аудармайтын осындай шексіз махаббатты қабылдамаудағы мұндай ашулануды бір жағынан, ұлттық бірегейлікті іздеу процесіне ілесіп жүретін мүлдем күтілмеген орайсыз нәрсе деп айтуға да болар еді. Екінші жағынан, осындай жапсырмаларды іліп қоюды ұнататын адамдарға, кем дегенде, өздерінің айтқан сөздері үшін ұят болуы керек. Ең болмағанда, өз замандастарын «манкурт» және «күлкілі» деп атай отырып, олар біле тура немесе білместен «нағыз қазақтар емес» деген атауды қазақ ұлтын, оның этномәдени кодын сақтау үшін көп нәрсе жасаған халықтың көрнекті ұлдарын да солардың тізіміне қосты.
Егер Жанат Бақыттың категорияларына жүгінетін болсақ, онда «Алаш» қозғалысының ең жарқын өкілдері – Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Мұстафа Шоқай, Жаханша Досмұхамедов «манкурттар» болып шығады. Олардың барлығы славяндарға үйленген болатын. Ал Тұрар Рысқұлов ше? Оның төрт әйелінің үшеуі орыс болды. Бұл тізімді одан әрі жалғастыруға болады – Қаныш Сәтбаев, Мұхтар Әуезов…
Сондықтан кімдер шын мәнінде манқұрт – олар ма әлде мұндай фактілер туралы ұмытатын, немесе, одан да қорқыныштысы, оларды қасақана жоққа шығаратын біздер ме? Және де қазақтардың ұлт ретінде жоғалуына не себеп болады – басқа нәсілдер мен этностар өкілдерімен некелесу ме әлде надандық пен тіпті барып тұрған қаранғылық па?
Ұлтаралық некелер шын мәнінде ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіре ме, олар қаншалықты кең тараған және неліктен? Бұл жөнінде тарихшы Нұртай МҰСТАФАЕВПЕН әңгімелесеміз.
- Неліктен желіге түскен кез-келген интернационалдық үйлену тойы бізде көптеген негатив тудырады?
- Өткен жылы әлеуметтік желілер арқылы «қазақтың қызы қытайлыққа тұрмысқа шықты» деп аталатын бейнені ғаламторға түскен кезде орын алған қатты ашулану барлығымыздың есімізде бар. Осыған ұқсас реакция Теңіз вахталық кентіндегі жақында болған тәртіпсіздіктерді де тудырды, ресми себеп немесе түсіру ілгектері оған аудармашы қазақ қыздың және Ливиялық арабтың жасырын нәпсіқұмарлық мәні бар арандатушылық суреті болды. Ал бірнеше жыл бұрын интернет-пайдаланушылар фильм билбордында қазақ актрисаны (онда оның кейіпкері орыс жігітімен сүйіседі) «ұнтақтауға» дайын болған еді. Және мұндай резонанс әбден түсінікті.
Қазақ жігіті орыс қызына немесе басқа этнос өкіліне үйленгенде біздің қоғам осындай некеге қатысты толеранттылықтың белгілі бір үлесін көрсетеді. Адамдар қалыңдық күйеуінің отбасы ұстанатын дәстүрлерді біртіндеп меңгереді және қабылдайды, ал олардың балалары өздерін қазақ ретінде анықтайды деп есептейді, бірақ шын мәнінде шындық осы «қоғамдық пікірлерге» сәйкес келмейді. Бірақ егер қазақ қыздары өздерін басқа этностардың өкілдерімен неке қиюымен байланыстырса немесе ұзақ қарым-қатынаста болса, онда резонанс мүлдем өзгеше: эмоциялар мен күйзелістер шектен шыға бастайды, ал ренжіс өзендей болып ағады. Сарапшылардың көпшілігі мұны стандартты түрде, яғни этнографиялық (қазақ дәстүрлеріне сәйкес, егер қыз басқа тайпаның жігітіне тұрмысқа шықса, онда ол жат жұртқа кеткен болып саналады) немесе экономикалық факторлармен (неғұрлым жоғары әлеуметтік мәртебеге қарай қозғалыс ретінде) түсіндіреді. Бірақ мұндай жағдайларда, менің ойымша, бұл факторлардың маңыздылығын артықша асыруға болмайды. Шын мәнінде, адамдарға ұлтаралық некелерде мүлдем басқа нәрсе ұнамайды. Бұл, егер танымал әннің сөзімен айтсақ, «біздің қыздарымызды кабинеттерге алып кетеді».
- Бірақ бұрын да «алып кететін» еді ғой. Кеңес дәуірінде Қазақстан түрлі этностардың өкілдері арасында жасалатын неке саны бойынша КСРО-дағы көшбасшылардың бірі болды. Мұндай некелер бүгін қаншалықты таралған?
- Соңғы бес жылда олар Қазақстанда некелердің жалпы санының 15,5 процентін құрайды. Басқаша айтқанда, әрбір алтыншы неке ұлтаралық болып табылады.
- Қандай тренд байқалады – ұлғаю жағына ма әлде, керісінше, азаю жағына ма?
- Толық көріністі әдетте он жылда бір рет өткізілетін халық санағының нәтижелері береді. Ал онша толық емес ақпарат Статистика жөніндегі комитет ұсынатын ағымдағы есептік деректерде қамтылған. Жалпы, сандар осындай. 1959 жылы Қазақстанда этносаралық некелердің үлесі 14,4 процентті, 1970 жылы – 20,6 процентті, 1979 жылы – 21,5 процентті, 1989 жылы – 23,9 процентті, 1999 жылы – 21,4 процентті, 2005 жылы – 18,8 процентті, 2013 жылдан бастап 2017 жылға дейінгі кезеңде – 15,5 процентті құрады. Яғни 1960-1980 жылдары этносаралық некелер санының өсуі байқалды, ал посткеңестік кезеңде, керісінше, қысқаруы болды.
- Бұл немен байланысты?
- Елдегі этносаралық қатынастар сипатымен, мемлекеттің саясатымен, осы саладағы билік органдарымен, БАҚ пен қоғамда басым көңіл-күймен байланысты. Бізде азаматтарды этностық белгісі бойынша кемсітулер бар ма? Ресми түрде, егер Конституция мен заңдардың нормаларын негізге алсақ, жоқ. Бірақ іс жүзінде – бар. Ең болмағанда биліктік, экономикалық, білім беру және ақпараттық ресурстарға қол жеткізу дәрежесін алыңыз. Биылғы жылдың басында қазақтар ел халқының 67,9 процентін құрады. Бірқатар өңірлерде бұл көрсеткіш айтарлықтай төмен: мысалы, Павлодар облысында – 52,3, Ақмола облысында – 51,3, Қарағанды облысында – 51,8, Қостанай облысында – 40,7, Солтүстік Қазақстан облысында – 35 процент. Бірақ бұл өңірлерде қанша байырғы ұлт өкілі болып табылмайтын әкімдерді, полиция бастықтарын білесіздер? Олар өте аз. Аймақ басшыларының арасында қазақ емес адамдар жоқ, он бес министрлердің арасында тек біреу ғана…
- Бірақ ұлтаралық неке тақырыбына оралайық. Бүгін олардың айналасында көптеген ойдан құрастырылып алған нәрселер бар. Кейбіреулер мұндай некедегі балалардың ерекше болып туатыны жөнінде, басқалары – менталитеттердің, мәдени дәстүрлердің әр түрлілігі туралы айтады. Мұндай некелердің шын мәнінде артықшылықтары мен кемшіліктері неде?
- Этносаралық неке – күрделі нәрсе. Бұл жаман да емес, жақсы да емес. Мен жақсы жағын осындай зайыптылардың балалары әдемі, дені сау, қабілетті, әдетте анасы мен әкесімен екі тілде сөйлесетін билингвисттер деп көремін. Бірақ мұнда жасырын қиындықтар да аз емес. Кейде балалардың этникалық ұқсастығына байланысты проблемалар туындайды. Некеге тұратын әр түрлі ұлттардың жастары, көбінесе олардың әрқайсысына басқа этникалық топтың дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын және құндылықтар жүйесін біріктіруге, түсінуге және қабылдауға тура келеді деп ойламайды. Сондықтан, үйлену тойларын өткізу мен балаға есім беруден бастап, осы немесе басқа тілде оқытатын мектепті таңдауымен аяқтай отырып, әртүрлі себептер бойынша үйкелістер туындайды. Бір сөзбен айтқанда, ұлтаралық некелерде, кез-келген басқа да некелерде сияқты, артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Бірақ бұл жерде олар ерекше, ал осындай одақты құруға ниеттенген әрбір жұп некеге дайын екендігін өздері шешеді.
- Сіздің ойыңызша, аралас некелер ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіреді ме?
- Ұлттық қауіпсіздікке ешқандай қатер көріп отырғаным жоқ. Мұндай сұрақтың өзі де (ол әлеуметтік желілерден алынғанын мен түсінемін) мүлдем қисынсыз. Иә, бүгінгі таңда көптеген адамдар таяу онжылдықтағы Қазақстанның моноэтностылығының басталуын болжайды және толық қазақтандыруды қалайды. Бірақ олар көпэтниқалылық – қауіп емес, ол игілік, ел үшін қосымша ресурс екенін ұмытады. Бұл – республиканың игілігі деп айтуға болады. Бір мысал келтірейін. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында АҚШ-тың ВМФ радистері навахо тайпасынан болғандықтан, бір бірімен ана тілінде сөйлескен, ал неміс барлаушылары американдық су асты қайықтардағы радистердің сөздерін түсіне алмады. Кеңес Одағы да сол соғыста нацистік Германияны орыс, украин, қазақ ұлттарының, басқа ұлт өкілдерінің арқасында жеңді.
- Сіздің болжамдарыңыз бойынша жақын болашақта қандай үрдіс болады: аралас некелердің санына теріс қоғамдық пікір әсер ете ме, әлде шынайы сезімдерге ешқандай кедергі жоқ па?
- Этносаралық некелер барған сайын азая түседі. 1989-2018 жылдардағы динамиканы көру жеткілікті. Қазақтар мен казак қыздары басқа ұлт өкілдерімен одаққа кіргісі келмейді. Орыс, басқа да этникалық топтардың өкілдері қазақтармен туысуға ұмтылмайды.
Жалпы, этносаралық некелер санының қысқаруы – этникалық (этносаралық) қашықтықтың өсіп келе жатқанының айқын көрсеткіші. Бұл біздің елімізде әртүрлі ұлт өкілдерінің арасындағы бір біріне бөтен болу үрдісі артып келеді дегенді білдіреді. Этникалық алуан түрліліктің азаю үрдісі жалғасады. Бірақ таяу болашақта, мысалы, ХХІ ғасырдың ортасына дейін (одан әрі не болатынын ешкім білмейді) Қазақстан көпэтностық болып қала береді. Республикада қазақтар, орыстар, өзбектер, ұйғырлар, украиндар және басқа да барлық этностар қалыпты өмір сүріп, өзара іс-қимыл жасайтын болады. Өкінішке орай, билік бұрынғы кездегідей, қазір де ұлтшыл патриоттар деп аталатындардың ықпалымен іс-әрекет етуде. Бір кездері, мүмкін, өте жақын арада, олар бұл жөнінде қатты өкінетін болады.
