2020 жылы өткізілетін ұлттық халық санағы міндеттерінің бірі – ел азаматтары мемлекеттік тілді қаншалықты дәрежеде білетіндігін анықтау. Бұл әдейі келістіріліп жасалған нәрсе ме әлде жоқ па, бірақ үкіметтің көзделген мақсаты – дәл осы уақытқа таман қазақ тілін меңгерген қазақстандықтардың үлесін 95 процентке дейін жеткізу!  

Қойылған мақсатқа қол жеткізілмейді, оны енді бекітіп айтуға болады. Және бастапқының өзінде ол сенімді емес болып көрінді. Тіпті қазақтардың өздері де осы күнге дейін ана тілінде оқи да, жаза да алмайды. Алайда, осыны, санақ нәтижелерінен басқа ешқандай жолмен дәлелдеу мүмкін емес (кез келген басқа зерттеулер халықтың үлкен бөлігін қамти алмайды). Сонымен қатар, алдыңғы санақ кампанияларын өткізу тәжірибесі Қазақстандағы тілдік ахуалдың объективті көрінісін беретініне күмән келтіреді. Сарапшылар қазірдің өзінде сапалы статистикалық материалдың орнына әдемі күнге таман жай ғана әдемі сандарды ала аламыз деп қауіптенуде.

Алдыңда өткен санақ нәтижесі бойынша мемлекеттік тілді халықтың 64,4 проценті меңгергені туралы айтылды. Тілді меңгерудің «жоғары дәрежесі» қазақтардың 99,4 процентіне, ұйғырлардың 80,5 процентіне, Өзбекстанның 80 процентіне тән. Мамандар мұндай жоғары сандарды бірнеше себептермен түсіндірді. Біріншіден, сауалнама парақтары тілді меңгерудің барлық төрт аспектісін қамтымаған (сөйлеу, тыңдау, оқу, жазу) және тек үстірт жауаптарды ғана көздегені. Екіншіден, саулнама жүргізушілердің өздерінің теріс пиғылдығы және көптеген сұралғандардың (ана тілін білмеймін деп мойындауға ұялғандардың) бұрмаланған жауап бергені. Және, үшіншіден, ұйымдастырушылар алған ақпараттың үлкен көлемін өңдеумен айналысқысы келмендігі…

Соңғысы шешуші рөл атқарған көрінеді. Ендеше осы елде тұратын қазақтардың барлығын мемлекеттік тілді білушілер қатарына және оның ұстіне ислам ізбасарлары деп ешқандай бір логикасыз жазып қойғанын қалайша түсіндіруге болады (бұл мәселені біз «Қазақ болса – міндетті түрде мұсылман ба?!» деп аталатын материалда көтерген болатынбыз). Тіпті кез келген қарапайым адамға да этникалық, тілдік және діни ұқсастықтар жиі сәйкес келмеуі мүмкін екендігі түсінікті.

Алайда, шенеуніктер жағдайды өзгертуге уәде беріп отыр. Жақында ҚР ұлттық экономика министрі Руслан Дәленов 2020 жылғы санақ толығымен электронды форматта өтетіні жөнінде айтты: волонтерларға, яғни ерікті-тіркеушілерге арнайы планшеттер беріледі, ал деректерді өңдегеннен кейін сол планшеттерді мектептерге, ауруханаларға және әкімдіктерге сыйлайды. Министрдің пікірінше, сандық технологияларды пайдалану статистикалық деректердің сапасын арттыруға, сондай-ақ бюджет қаражатын үнемдеуге мүмкіндік береді. Және онымен келіспеу қиын. Сауалнаманың электрондық әдістері қағазға қарағанда неғұрлым ыңғайлы, жылдам және арзанырақ болып табылады, бірақ ең бастысы – олар адами факторды болдырмауға, яғни сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін және санақшылардың өз міндеттеріне формальды қатынасын азайтуға мүмкіндік береді (дәл осы теріс көріністер 2009 жылға санаққа тән болды, ақырында ол отандық статистикалық қызметтің абыройын шын мәнінде және ұзақ уақытқа үзген еді).

Алайда ондай «машинаның» мүмкіндіктерін асыра бағаламау керек – ол процесті тек техникалық жағынан ғана жеңілдете алады, бірақ алынатын ақпараттың сапасын арттыруға қабілетсіз. Халықтың шын мәнінде нақты тілдік сипаттамаларына қол жеткізу үшін әдіснамадан басқа, санақ сауалнамаларының мазмұнын түбегейлі өзгерту қажет.

Мысалы, санақ аясында ана тілін білуге қатысты дәстүрлі айдарын алайық. Саясаттанушы Талғат Исмағамбетовтың пікірінше, мұндай мәселелер мағынасыз және адамдар оны шын мәнінде қаншалықты білетіндігін және іс жүзінде пайдаланатынын анықтауға қабілетсіз. Азаматтардың тілдік ұқсастығы туралы сөз жүргізу дұрыстау болады. Жаңа тұжырымдамалар шамамен мынадай болуы мүмкін: «Сіз туыстарыңызбен, достарыңызбен, әріптестеріңізбен қай тілде сөйлейсіз?», «Сіз қай тілде жазуды, оқуды, телевизиялық бағдарламаларды көруді, электрондық қаржылық операцияларды орындауды қалайсыз?», «Сіз жеке өзіңіз осы немесе басқа тілді білуіңізді қалай бағалайсыз?» және т. б.

- Мәселе көптеген қазақтарға этникалық және тілдік ұқсастықтардың сәйкес келмеуі тән болуында, – деді Талғат Исмағамбетов. – Әр түрлі сараптамалық бағалаулар бойынша, титулдық этнос өкілдерінің кем дегенде үштен бірі ана тілін қарым-қатынас жасауға, жазуға, құжаттар рәсімдеуге, әдебиеттерді оқуға жеткілікті болатын дәрежеде білмейді. Оларға ішкі ойлау тілі орыс тілі болып табылады, ал де-факто олар оны ана тілім деп санамайды. Алайда, отандық статистика бұл ерекшелікті ескермейді. Ол тілдік тиістілікті этникалық тұрғыда теңдестіруге тырысады, бұл ретте тілді меңгеру деңгейі шын мәнінде қандай екені туралы шынайы мәліметтер бермейді.

Қазақ этносы бұрыннан орыс тілділерге және қазақ тілділерге бөлінсе де, ресми деңгейде бұл екі ұқсастандырулар, саясаттанушының айтуынша, әлі күнге дейін жасырылатыны жалғасуда. Бұл факт елімізде ресми емес түрде танылған: қазақ ұлт-патриоттары деп аталатындардың басым бөлігі тіл этникалықтың басты элементі болып табылады деп есептей отырып, осы екі топқа «шала қазақтар» және «нағыз қазақтар» деген атаулар енгізді. Бұл 1980 жылдардың соңында-1990 жылдардың басында орын алған болатын, ал содан кейін 2005-2009 жылдардағы пікірталастарда бекітілді.

- Тілдік тиістілік туа біткен сипат емес. Сондықтан да қазақтың тілдік ұқсастықтың екі түрі бар екендігін ғылыми-әдістемелік тұрғыдан елемеу дұрыс емес. Ал халық санағы барысында бұл мәселені жасыру қазақ тілін қолдану мәселесі бойынша пікірталастарда маңызды этносаяси аспектіні қарауды қиындатады, – деп есептейді сарапшы.

Объективті сурет пен нақты сандар болмаса, жағдайды дұрыс бағалау мүмкін емес, тиісінше, неғұрлым оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау мүмкін емес екені түсінікті... Статистикаға жауап беретін шенеуніктер бұл тәуекелдерді әр жолы жасыруға тырыспай, оларды ескеруі тиіс еді.