Қоғамдық пікірді үздіксіз дүрліктіріп отыратын тақырыптардың бірі - қазақ тілінің жағдайы мен болашағы. Әртүрлі пікірлер көп, сұрақтар одан да көп, ал шешілмеген мәселелер, ел халқының жалпы санындағы байырғы этнос үлесінің жылдам өсуіне қарамастан, өмір жиегінің бойында ең төмен жылдамдықпен, асықпай қозғалып келеді. Бір сөзбен айтқанда: қазақтар барған сайын көбейіп жатыр, ал олардың тілі бұрыннан бері екінші орында болғандай, әлі де сол жерде де қалып отыр.
Жақында, қыркүйек айында Қазақ КСР тіл туралы тұңғыш заң қабылданғанына 30 жыл толады. Содан бері көп уақыт өтті, осы уақыт бойы көптеген әртүрлі мемлекеттік құрылымдар өздеріне енді мемлекеттік болған тілді жаппай дамыту үшін қажетті жағдай жасау міндетін алған болатын. Осы үш онжылдықта мемлекет пен қоғам өмірінде қазақ тілі өзінің конституциялық мәртебесіне лайық орын алуы үшін қаншама қаражат жұмсалғанын анықтау қызықты болар еді. Білуші адамдар ешбір күмәнсіз әңгіме астрономиялық сомалар туралы болып отырғанын айтады. Және, білсеңіздер, оларға неліктен екенін, сенгіміз келеді. Бір кішкентай ғана мысал. Бірнеше жыл бұрын біздің айбынды қаржы полициямыз бақандай 70 мың долларды өз қалтасына салып алғаны үшін (ол ақшаны, идея бойынша, ол қазақ тілін дамытуға жұмсауы тиіс еді) бір күдікке алынған жауапты мемлекеттік қызметшісінің ізімен жүрген болатын. Және бұл тек бір ғана «тіл жанашыры». Ал тіл мәселесін шешуге ақша беретін «кассаның» айналасында әлі қанша осындай адамдар жүргені тек бір құдайға және сол қаржы полициясына ғана мәлім.
Сонымен, мемлекеттік тілдің өз ұстанымын нығайтуына кім немесе не кедергі болып отыр? Жоғарыда айтылғандай, қазақтардың саны артып, әрі қарай өсіп келеді. Барлық көшелерде, адамдар көп жиналатын жерлерде қазақ тілі естіледі. Осыдан бірнеше жыл бұрын жекелеген ұлтшыл-патриоттарымыз біраз уақыттан кейін елде жаппай қазақ тілшілдік орнығады, ал оларды қатты тітіркендіретін орыс тілі мүлдем жоғалып кетеді деп ешбір күмәнсіз сендіруге тырысқан болатын.
Алайда, кейбір белгілерге қарағанда, қалаулы нәрсе мен шын мәнінде бар нәрсенің арасында үлкен айырмашылық бар, ал бүгінгі таңда тұрмыста кеңінен қолданылатын қазақ тілі басқа салаларда төмен сұранысқа ие. Сонда мәселе неде? Тілдік мәселеде тек сандық параметрлердің ғана өсуі жеткіліксіз болып табылатындығында.
Кез келген тіл – бұл ең алдымен коммуникация құралы. Ия, мүмкін, таяу болашақта қазақ тілінде ел халқының салыстырмалы көпшілігі (айталық, бұл футурологиялық болжам орындалатыны факт емес) сөйлесуі мүмкін. Бірақ мәселе ең жауапты сегменттерде, мысалы, түрлі өндірістік-технологиялық тізбектерде, банктік құрылымдарда және басқа жерлерде ең алдымен ағылшын тілі, ал сонымен қатар орыс тілі де қажет болатындығында. Сонда қазақтар орыс тілінен ешқайда қашып құтыла алмайтын болып шықты ма?
Осыдан өте қарапайым және бір мезгілде қайғылы қорытынды шығаруға болады. Қазақ тілін экстенсивті түрде дамыту мемлекеттік құрылымдарда да, қоғамдық өмірде де коммуникацияның негізгі құралына айналуы үшін жағдай жасауға әкеліп соқпады. Бір кездері қазақ этномәдени қайраткерлері ана тілінің қайғы-қасіретіне байланысты жылай бастағандай, ол осы күнге дейін әлі де жалғасып келеді.
Ал нәтижесінде жарнамалық және өзге де сипаттағы билбордтардың қазақ тіліндегі мүлдем жабайы түрде жазылған мәтіндерін олардың орыс тілді нұсқаларымен салыстырғанда толық ақылға қонымсыздық байқалады. Қазақ тіліндегі нұсқасы бастан шығарылмай, ағзаның қандай да бір басқа бөліктерінен шыққаны бірден көрініп тұр. Ең жақсы жағдайда бұл орыс тілінен ешбір ойланбастан жасалған калька. Ал нағыз қазақша креатив ешқашан саяси сипаттағы көрнекі үгіт-насихатта болмаған еді, дәл солай ол коммерциялық жарнамада да жоқ. Бұл мәселе туралы ана тілі үшін шын жүректен жаны күйетін Земфира Ержан бірнеше жылдар бойы айтып, жазып келеді. Бірақ оның барлық сөздері шөл даладағы дауыс сияқты болып қала береді. Егер біз бірегей болса да, бірақ капитализм жағдайында өмір сүріп жатқанымызды және ол үшін жарнама – прогрестің қозғалтқышы болып табылатынын ескерсек, онда осы капитализмнің беті мүлдем қазақи емес болып шығып отыр. Үлкен бизнес туралы тіпті ойлаудың да қажеті жоқ – ол мүлдем қазақисферадан тыс.
Тағдырдың тәлкегі бойынша, біздің этномәдени қайраткерлеріміз, қазақ филологиясының мэтрлері, қазақ тілді элита бұл бағытта 30 жыл бойы нақты ештеңе жасамай (қазіргі ұмыт қалған «Қазақ тілі» қоғамына қанша ақша жұмсалған), бүгінгі күні барлығы қазақ тілінде сөйлеуін және жалпы барлық нәрсе қазақ тілінде болуын үзілді-кесілді талап етеді.
Олар өз қатарластарының бастарына қазақ тілі ешбір проблемасыз өмірдің барлық саласын қамтуы мүмкін деген даулы тезисті еңгізуді жалғастыруда. Негізінде, олар мұны оңай дәлелдей алады. Өйткені Қазақстанда іргелі ғылым да, жоғары технологиялық өндірістер де қалмаған, ал оларға қатысуы тілдің маңыздылығының критерийлерінің бірі болып табылады.
Қазақ еместер үшін шығарылатын қазақ оқулықтары қайғы мен өкініш тұдырып, бірақ тілді меңгеруге ниет тудырмайды. Мысалы, оларда кіші жастағы балалар үшін ассоциативті қатар мал шаруашылығынан алынған (бұзаулар, құлындар, қозылар). Яғни, 21-ші ғасырдың балаларына қазақ мәдениетін 19-шы ғасырдың мал өсіруші тұрмысы арқылы үйрену ұсынылады.
Қаншама біртүрлі көрінгенмен, бірақ мемлекеттік тілдің болашағын гаджеттеу процесі бере алар еді. Сол «ватсап» қазақ халқының өмірінен шыққан роликтер мен мизансценаларға толы. Парадокс – бұл екі үрдіс (біріншісі – лингвистер мен идеологтардың мүлдем пайдасыз жұмысы, екіншісі – қазақ өмірінің «ватсаптағы» бейнесі) қатар жүретіндігінде. Мінеки, осыдан не шығып отыр. Бір жағынан, халықтың өзі мемлекеттік тілдің әлсіз екенін және қазіргі өмірдің талаптарына сай пішімделмегенін өте жақсы сезінеді, ал екінші жағынан қазақ филологтары, жазушылары және басқа да шеберлері барлығы да жақсы, енді азғантай ғана нәрсе қалды – барлықтарын мемлекеттік тілде сөйлесуге мәжбүрлеу керек, содан кейін толық бақыт орнайды дейді. Бұл өте күмәнді тезис.
Мысалы, орыс автомеханигі үшін қазақ тілін білу оның кішігірім бизнесінің мүмкіндіктерін қаншалықты кеңейтеді? Ал банктік клеркке не береді? Микробиологиямен айналысатын ғылыми қызметкерге ше? Егер, әрине, бізде мұндай ғылым әлі бар болса.
«Қазақ тілі» қоғамы туралы бүгінде ешкім есіне де алмайды. Ол бекер... Өйткені, егер дұрыс істеу керек болса, онда барлық қаржылық есептерді көтеріп, осы этномәдени халықтың арасынан шыққан жазушылар мен тележурналистердің «зиялы қауымы», қазақ филологиясының «генералдары» және басқа да «ағалар» осы қоғаммен және оның қызметтік міндеттерін атқарумен не істегендерін және осы жобаға бөлінген ақша қайда жоғалып кеткенін анықтау керек еді. Біз көптеген өте қызықты нәрселерді білер едік деп ойлаймыз...
Уақыт қаншалықты дәрменсіз жұмсалып кеткенін түсіну үшін аңызға айналған бір эпизодты еске түсіруімізге болады. Ол тіл комитеті деп аталатын тағы бір ерекше органның отырысы кезінде болған оқиға. Тіл комитеті 1990 жылдардың ортасында тіл туралы бастапқы заң жобасын таныстыру үшін кезекті рет жиналды, ал қатысушылардың біреуі комитет төрағасы Сұлтан Оразалиновтан: «Заң жобасы қай тілде жазылған?» – деп дәл осылай тікелей сұрапты.
Осы қойылған сұрақтың «орыс тілінде емес пе екен?» – деген астарлы мәні болғаны түсінікті. Куәгерлер естеріне алғанындай, үлкен шенеунік сасқалақтап, нақты жауап беруден бас тарта бастаған екен. Сондықтан жиналысқа қатысушыларға осы заң орыс тілінде жазылып, содан кейін ғана қазақ тіліне аударылғаны түсінікті болды. Осы эпизод бойынша бастапқыда қисық көшет түзу терек болып өспейді деген қорытынды жасауға болады.
Тағы бір бейнелеу ретінде өмірден бақылау. Кітап дүкендерінде көптеген қазақ-ағылшын сөздіктерін көруге болады. Олардың арасында тіпті салалық оқулытар да бар. Олардың барлығы жақсы қағазға шығарылған және әдемі безендірілген. Бәрі керемет сияқты. Бірақ оларды ешкім сатып алмайды. Олардың шынайы сапасы қандай екенін ешкім айта алмайды. Сіз оларды интернеттен таба алмайсыз (тіпті ақшаға да), ал бұл қазіргі уақытта талап етудің басты өлшемі.
Біздің барлық осы пайымдаулар не үшін қажет дейсіздер ме? Қазақ тілінің қайғы-қасіреті дәрменсіз мемлекеттік саясаттың және оған жауапты адамдардың алғырлығының нәтижесі деп айту үшін. Иә, мемлекеттік бағдарламалар әзірленді, көптеген іс-шаралар өткізілді, қандай да бір әдебиет шығарылды, «зиялы қауым» үш онжылдықта ана тілінің нашар жағдайы жөнінде жылап келеді, ал нәтижесінде – оның экстенсивті дамуы (қазақ ауылдарынан шыққан қазақтар есебінен қазақша сөйлеу) және ешқандай жарқын серпілістер болмады. Мемлекет тарапынан үлкен жеңілдіктер мен қазақ филологиясының «генералдарының» жұмыстарынан өлі әсер алып отыр.
Осы жылдар ішінде әлемде көп нәрсе болып жатты, бірақ тілдік проблеманы қабылдау және одан әрі талқылау температурасының азайғаны шамалы. Қазақ тілін үйрену процесінің катализаторы болған қандай да бір күтпеген әдістері бар энтузиастар пайда болды. Олардың бірі, менің ойымша, ең ерекшесі – Қанат Тасибеков. Оның үш томдық «Ахуалдық қазақ тілі» бестселлерге айналды.
Табысқа жетудің құпиясы қарапайым және сонымен қатар күтпегендей ерекше. Тасибеков мырза екі затты біріктіре алды: ана тілін меңгерудің жеке тәжірибесі және оның негізінде үйренудің әдеттен тыс әдістемелерін әзірлеу. Қағидаттық ескерту: ол кез келген орыс тілді адамға есептелген. Яғни, қазақ тілін білмейтін әрбір адам базалық блоктарды: қарапайым сәлемдесуден бастап ең көрнекті тосттарға дейін меңгере алады. Тасибеков әзірлеп, ұсынған нәрсе – қарапайым, қолжетімді және ең бастысы, қызықты.
Мұнда: «Аллилуйя!» – деп айқайлауға да болар еді. Ал мемлекеттік органдар қаржы ағындарының кейбір бөлігін бірегей әдістемені насихаттауға бағыттағаны жөн болар еді. Бірақ ол жасалмады. Бізде бірегей ойлар мен идеялар бағаланбайды. Тасыбековтың жұмсаған күш-жігеріне назар аудармады деуге де болмайды. Оны тіпті бір нәрсемен марапаттады, бір жерге шақырды. Тіпті Елбасының өзі оның жобасын қандай да бір маңызды отырыста атап өтті.
Алайда, тұтастай алғанда, оған ешқандай нақты қолдау көрсетілмеді. Кең қоғамдық резонанс пен жалпы таңданудан басқа, ол ешқандай дивидендтерді әзірге алған жоқ. Және, шамасы, енді алмайтын болар. Ал біз неліктен солай ойлайтынымызды білесіздерме?
Жақында ғана жаңа білім және ғылым министрі Асхат Аймағанбетов басшылық ететін салада қазақ тілін дамыту мәселелерін талқылау үшін «достар тобымен» кездесті. «Фейсбукте» кездесуге қатысушылардың топтық фотосуреті бар. Олардың арасында лайықты адамдар бар, бірақ беделі бірмәнді емес адамдар да бар. Дегенмен, әңгіме олар туралы емес. Басқа сәт алаңдатады. Онда барлық мүмкін болатын нәрселерде – сұлулық конкурстарының қазылар алқасынан бастап, жаңа Ұлттық қоғамдық сенім кеңесіне дейін қатысатын адамдар бар. Бірақ олардың арасында қазақ тілін дамыту ісінде ағартушылар мен энтузиаст деп атауға болатын адамдар (соның ішінде Тасибеков та) жоқ. Ал осы жылдар ішінде біз бос сөз сөйлеушілердің көптеген санын көрген болатынбыз.
Енді нақты істер мен нақты пайда әкелуге дайын адамдардың уақыты келген болар?
