Қазақстандықтар ара-тұра тарихи ізденістерге беріліп кететіні құпия емес, алайда ол жерде басты рөлдерді шын мәнінде осы білім саласының мамандары емес, дилетанттар атқарады. Біздің ұлттық тарихымыздың өзі «ақ дақтардың» көптігімен сипатталғанын ескеретін болсақ, мұндай жағдайдың қисынды түсініктемесі жоқ болып көрінеді. Оның үстіне бұл бұрынғы ата-заманға да, жақында болған оқиғаларға да қатысты жәйт. Неліктен осылай болып жатыр, қоғамға өткенге бату не береді, бізге одан қандай пайда болуы мүмкін? Осы мәселе жайлы біз белгілі қазақстандық зерттеуші, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Асылбек Бисенбаевпен әңгімелесеміз.
- Дәл біз сияқты ұлттық тарихына үңіліп қалған халықтар аз. Бұл жерде қандай да бір мағына бар ма?
- Болашағы жоқ халықтар өз тарихына үңіліп қалуда. Көбінесе мұндай жағдай элита қоғамның көп бөлігінің сұрауларына сәйкес келетін болашақты қалыптастыру жобасын ұсына алмайтын кезде болады. Сондықтан болмаған өткен туралы естеліктер болашақтың суррогаты, яғни жасанды алмастырғышы ретінде жиі қолданылады. Бұл есірткі тәрізді: «бұрынғы заманда біз өте ұлы болғанбыз, осы әлемнің барлық жетістіктерін біз ойлап тапқанбыз, сондықтан оянсақ болғаны – біз тағы да өз ата-бабаларымыз сияқты боламыз». Бірақ бұл тек өтіп кететін арман. Ал бірақ басқа халықтар нақты шығармашылық қызметпен айналысып жүргенде біз өзіміз үмітсіз артта қалғанымызды «оянғаннан» кейін түсінеміз. Өйткені, олар бұрыннан өз тарихын, әлемдегі өз орнын, мүмкіндіктері мен болашағын дұрыс бағалап алған болатын.
- Сонда да, мүмкін, бұл бізге бір нәрсе беретін шығар? Бәлкім, бізді әлемде жақсырақ танып, түсінетін болар? Бірақ, екінші жағынан, біздің өзімізден басқа ол кімдерге қызықты болуы мүмкін?
- Қазақстан сияқты елдің тарихы, ең алдымен, біздің өзіміз үшін және шетелде 20-30 мамандарды құрайтын шағын тобына қызықты болуы мүмкін. Яғни, біздің тарихымыз бен мәдениетіміз тек өздерімізде ғана бірегей болып табылады, ал әлемдік қауымдастық тұрғысынан олар онша қызықты емес.
Сондықтан бізге ең алдымен өзімізді түсіну қажет, әлсіз және күшті жақтарды, мақтан тұтатын немесе, керісінше, ұялатын әрекеттерді ажырату маңызды. Егер мұны өзіміз жасамайтын болсақ, онда өткен заманның оқиғаларын біз өзіміздікіне қарағанда әлде қайда жақсырақ білетін басқа халықтардың тарихы тұрғысынан бағалайтын боламыз. Сол кезде қазақ тарихы мен қазақ халқының ақыры да келіп жетеді.
- Бізге өз тарихымыз жөніндегі жаңа білімдер не береді? Қазақстанның мемлекет және қоғам ретінде дамуы тұрғысынан олар қандай пайда әкеле алады?
- Бөтен елдердің тарихы мен басқа халықтардың ұлы тұлғаларын «жекешелендіруге» тырысудың орнына, біз енді өзіміздің өткенімізді зерттеумен айналысуға кірісуіміз қажет. Бірақ ауыр болса да, намысқа тисе де, ұятты болса да – бұл суық есеппен жасалған хирургиялық процесс болуы керек.
Неліктен қазақ тарихында ұлы жетістіктер мен өлшеусіз апаттар болды? Біздің халқымыздың әлемдік тарихқа қосқан нақты үлесі қандай? Егер біз кейбір жалған тарихшылар айтқандай соншалықты ұлы болсақ, қазір неге даму рейтингісінде өте төмен орындарда тұрмыз? Ал егер мұндай ұлылық шын мәнінде болған деп ұйғарсақ, ата-бабаларымызға осы ұлы істерді тындыруға, ғылыми ашылуларға қол жеткізуге, өркениеттер жасауға мүмкіндік берген не нәрсе? Өткен жетістіктердің құпиясы неде және неліктен біз оны бүгін пайдаланбаймыз? Осы және басқа сұрақтарға жауап ала отырып, біз қазіргі әлемдегі өз орынымызды дұрыс түсініп, өзіміздің күш-жігерімізді және мүмкіндіктерімізді дұрыс бағалаймыз.
Тек осындай жағдайда ғана ұлттың нақты әлеуетін ескере отырып, даму стратегиясын әзірлеуге болады. Әзірше біздің жоспарларымыз шындықты түсінбей қиялдануға тән, құралдар мен ресурстарсыз үлкен прожектілерге ұмтылуға ұқсас. Яғни ойдан шығарылған емес, нақты тарихты білу бізге өзімізді дұрыс бағалайтын тиімді құрал береді. Бұл өте маңызды, себебі нақты емес жоспарлар ұлтқа жаман әсер етеді, даму елесін жасап, өзіне және тарихқа қатысты жауапсыздықты туындатады.
- Өзінің өткеніне соншалықты терең және тіпті бірнеше гипертрофиялық бату қазақ социумының мәдени деңгейіне елеулі әсер етуі мүмкін бе? Бұл біздің қоғамның рухани және көпшілік санасының деңгейіне қандай әсер қалдыруы мүмкін? Өйткені, соңғы уақытта бұл жерде проблемалар бар екендігі құпия емес…
- Қандай да бір халықтың барлық өкілдері өз тарихына, көршілердің немесе жалпы адамзаттың тарихына қызығушылық танытпайтынынан бастайық. Көптеген адамдарға мектеп бағдарламасы көлеміндегі, тіпті кейде одан да аз білім жеткілікті. Бұл норма. Мұндай қоғам тұрақты болып табылады, ол өзінің азаматтарына өмір сүру мүмкіндігін және, егер қажет болса, проблемаларды шешудің толығымен түсінікті рәсімдерін ұсына алады.
Тарихқа жаппай қызығушылық таныту – аномалия. Ол азаматтарды «мінсіз» немесе «қайғылы» өткеннің мысалында бұл туралы оған қажетті түсініктерді қалыптастыру арқылы қандай да бір идеологияға немесе жүріс-тұрыс моделіне бағыттайтын ішкі жағынан тұрақсыз мемлекет туралы куәландырады. Ол көптеген шектеулерге байланысты күнделікті немесе даму перспективасы мәселелерін ашық және еркін талқылай алмайтын қоғамға тән, сондықтан олар рухани немесе идеялық ізденістің энергиясын өткенге қарай аударады.
Жалпыға ортақ сананы саяси, мәдени және рухани элиталар қалыптастырады… Бірақ егер ұлттық интеллигенция жалған тарих ағымына қосылған болса (қарапайым қолдаудан бастап тарихи мифтерді қалыптастыруға дейін), бұл оның сырттан алып келетін дүниетанымды оңай қабылдайтынын және өзінің дүниетанымдық ұстанымдарын ұсына алмайтынын білдіреді.
Өткенге қашу арқылы бүгінгі күннің мәселелерін шешу мүмкін емес. Бұл жағдайда азаматтардың мәдени деңгейі мүлдем өсуде емес, керісінше, оның архаизациясы жүреді. Біз қоғамда, соның ішінде элита арасында көп әйел алу жөніндегі мәселелер талқылануда екенін көріп отырмыз, тектік-топтық араздық туралы заңнамалық нормалар қабылданды, ал нақты өмірде азаматтардың түрлі санаттары заң алдында тең емес және т. б.
Тарихты білу болашақты қалыптастыруға көмектеседі. Бірақ болашақты өткеннің үлгілері бойынша құру мүмкін емес.
- Сіз қалай ойлайсыз, біз бір кезде кемсіту комплексінен жазыламызба, басқа этностардың тарихындағы батырларды – сол Аттиланы, Шыңғысханды, тіпті Иса пайғамбарды (Иисус Христосты) сіз айтқандай «жекешелендіруді» тоқтатамыз ба?
- Жазыламыз деген үміттемін. Бірақ қорқыныш сезімін тудыратын жиілікпен «тарихи жаңалықшылар» пайда болып жатқанын айтуымыз қажет. Оның үстіне әңгіме ұлттық тарихын ғана емес, тіпті тайпалар мен рулардың тарихын «асырып, қосып жазу» жөнінде болып отыр. Бұл ұлт бірлігі проблемасы туралы ойлануға мәжбүрлейді.
Бірақ ең бастысы басқада. Басымызды артта қалған өткенге бұрып қойып, болашаққа баруға болмайды. Өткенді өзгертудің қажеті жоқ – бұл мағынасыз және пайдасыз іс-әрекет, өйткені өткен-кеткен өзгертілмейді. Тарихымызға деген көзқарасымызды, дүниетанымымызды сындарлы түрде өзгерту қажет. Содан кейін қалыпты жағдайға келу, егер қаласаңыз – өткен күндердің оқиғаларын әдеттегідей немесе салқын қабылдау мен бағалау басталады.
- Сіздің пікіріңізше, неліктен біз әлі күнге дейін басқа әлем үшін ашық және түсінікті ХХ ғасырдың ұлттық тарихының Ашаршылық сияқты қайғылы бетіне деген көзқарасымызды қалыптастыра алмаймыз? Мұнда көбінесе қоғамның ішкі дайын еместігі (жетілмегендігі) ме әлде Ресеймен қақтығысты болдырмау тілегі ме? Бірақ ерте ме, кеш пе, мұны істеу керек болады ғой.
- Ашаршылдық – қазақ халқының тарихындағы қайғылы бет. Тек бір ғана бет, өйткені олар көп. Геноцид актілеріне отаршылдық кезеңінде құнарлы, оның үстіне қазақтар бұрыннан пайдаланып отырған жерлерді жаппай алуды жатқызуға болады – 1917 жылға қарай 45 миллион ондық (десятина). Бұл көлем бүкіл Испанияның көлемімен салыстыруға тұрарлық. Немесе 1916 жылғы көтерілістің қатаң түрде басылуын еске түсіріңіз, ол кезде халық этникалық белгісі бойынша жойылып, өңірлерді «бөтен ұлтты адамдардан» босату мақсаты қойылған. Азаматтық соғыс, ал содан кейін 20-шы жылдардың басындағы ашаршылық он мыңдаған адамдардың өмірін қиды.
Қазір 30-шы жылдардағы ашаршылық геноцид болды ма деген дау бар. Менің ойымша, бұл геноцид болды, өйткені күшпен ұжымдастырумен қатар, халықтың қарсылығын басу үшін армияны қолдану арқылы қазақтардың дәстүрлі өмір салтын жою болды.
Халықты қасақана жою жоспары болмаған, ал барлық оқиға сауатсыз саясаттың немесе қателердің салдарынан орын алды деп жатады. Мен осымен түбірімен келіспеймін. Егер сол кезеңдегі құжаттарды, партиялық және мемлекеттік шешімдерді мұқият қарайтын болсақ, онда буржуазия мен помещиктерді, содан кейін кулактары, соның ішінде зорлық-зомбылықты қолдана отырып жою міндеті қойылғандығын көруге болады. Яғни белгілі бір көрсеткіш бойынша халықтың бір бөлігін жою жүзеге асырылды.
Қазақстан мен басқа да ұлттық шеттердің айырмашылығы – бұл жерде орталық Ресейдегі сияқты классиқалық бөліну болмады. Сондықтан биліктің ерікті шешімі бойынша халықтың барлық топтары қуғын-сүргінге ұшырады. Осылайша, бұл халықтың бір бөлігін әлеуметтік белгісі бойынша саналы және жоспарлы түрде жоюдың мақсатты және идеологиялық негізделген саясаты болды. Содан кейін жаппай қуғын-сүргіндерге идеологиялық топырақ социализмге қарай классикалық күрестің өршуі туралы Сталиндік тезис болды. Осы негізде халықтың барлық топтарына қатысты жаппай қуғын-сүргіндер орын алды, бірақ ең үлкен соққыға қатардағы азаматтар ұшырады.
Геноцид көріністері деп санауға болатын кеңес мемлекетінің саясат құралдарының қатарында 30-шы-40-шы жылдары болған халықтардың жаппай қоныс аударуын атап өткен жөн. Дәстүрлі өмір салтын жою саясаты, әсіресе, КСРО-ның барлық жылдар бойы жүзеге асырылған Солтүстік пен Сібірдің аздаған халықтары этникалықты жойып, тіпті ондаған тілдер мен этностардың жоғалуына алып келді.
ХІХ ғасырдың соңында қазақтардың саны 4 миллионнан астам адамды құрағанын еске салып өтейін. 1926 жылы 3 миллион 968 мың қазақ болды – 1916 жылғы көтеріліс, азаматтық соғыс, 20-шы жылдардың басындағы ашаршылық кезіндегі жоғалтулар әсер етті. 1937 жылы өткізілген санақ қазақ халқының саны 2 миллион 181 мың адамға дейін төмендегенін көрсетті. Кейбір деректер бойынша, 1932-1933 жылдардағы ашаршылық кезінде қазақ халқының 40 проценті қаза болды, ал бірнеше ондаған мыңы республикадан тыс жерлерге қашуға мәжбүр болды. Яғни сандардың өзі нақты геноцид туралы айтады.
Әрине, басқа да республикалардағы қуғын-сүргін, аштық туралы айтуға болады. Бірақ ірі халықтар үшін бір жарым миллиондаған өлім – бұл трагедия, ал қазақтар үшін – геноцид. Бұған 1991 жылы құлаған коммунистік тоталитарлық жүйе кінәлі.
Қазақ халқының геноцидін мойындауға бірнеше жағдай кедергі келтіреді. Қазіргі кездегі Ресей кеңестік дәуірдің жетістіктерін өз халқы мен бұрынғы одақтас республикалардың тұрғындарына идеологиялық әсер ету құралы ретінде белсенді пайдаланады. Мұндай тәсілде тарихтың теріс жақтары (репрессия, аштық, өмір сүру деңгейінің төмендігі) еске түсірмеуді қалайды. Осы тұрғыдан Украинадағы Голодоморды мойындау – бұл ресейлік ұлы өткеніне соққы келтіру. Сондықтан бұл мәселе төңірегінде аянбай күрес жүргізілуде. Бірақ Голодоморға Ресей немесе орыс халқы кінәлі емес, оған кеңестік коммунистік жүйе кінәлі болғанын Украинада тікелей айтады. Алайда, бұл дәлелдер де қабылданбайды.
Менің ойымша, біздің басшыларымыз Ресей мен Украина арасындағы қарым-қатынастардың Голодоморды бағалауына байланысты шиеленісуін есте сақтай отырып, бұл мәселені ұзақ мерзімге қалдыруды жөн көрді.
Қазақстан қоғамында да көзқарастар бірлігі жоқ. Пікірлердің тым үлкен таралуы орын алуда – аштықты толығымен жоққа шығарудан оны геноцид ретінде бағалауға дейін. Өкінішке орай, бұл мәселеде қазақстандық тарихи ғылым артта қалып отыр.
Ел және халық тарихының негізгі мәселелері бойынша пікірталастар бұрыннан бері өткізілмейтін болған. Тарихшылар немен айналысатынын қоғам іс жүзінде білмейді: ғылыми еңбектер аз таралыммен шығады, сонымен қатар кітап дүкендерінде сатылмауы тиіс деген мүлдем түсініксіз жағдай бар. Тарихымызды көпшілікке тарату бойынша ешқандай жұмыстар жүргізілмеуде – өткеніміздің түрлі аспектілеріне, мәдениет, дәстүр мәселелеріне арналған ғылыми-танымал сериялар шығарылмайды. Тарихшы-ғалымдарда бұл қызметпен айналысуға ешқандай ынталандыру мен жағдайлар жоқ. Кітап және газет сауда желісі тез қысқаруда. Телеарналарда елеулі құжаттану және білім беру бағдарламалары жоқ.
Сондықтан жағдай өте қайғылы
