Басталып кеткен 2019 жыл біздің елімізде Жастар жылы деп жарияланды. Бұл күндері салалық ведомстволар тиісті іс-шаралар жоспарын әзірлеп жатқан болар. Олар ҚР президентінің бастамасын тек қана қарапайым формальдылыққа айналдырмау үшін не ескеру керек? Бүгінде жастардың өздері нені қажет етеді? 

Бірқатар зерттеулердің нәтижелері көрсеткендей, Z ұрпағына (1995 жылдан кейін туған балалардың шартты атауы) өзінің рахаты үшін өмір сүруге ұмтылу, еңбекке және оқуға бейімсіздік, жеңіл ақшаға қол жеткізу сияқты талаптар тән. Ақша үшін жастар моральдық-этикалық нормалар туралы айтпағанның өзінде тіпті денсаулығы мен бостандығын да елемеуге дайын. Бұл ұлттық қауіпсіздікке нақты қауіп-қатер туындағаны туралы айтатын ауқымды көлемдерге дейін жеткен біздің еліміздегі жастар қылмысының өсуінің басты себептерінің бірі...

Сонымен қатар, Z ұрпағы шығармашылық ойлау, қазіргі заманғы технологияларды меңгерудің жоғары деңгейі және бұрынғы Y ұрпағына тән емес идея үшін жұмыс істеуге дайын болу сияқты құнды қасиеттерге ие, деп мәлімдейді сарапшылар. Егер бұл әлеуетке сауатты иелік етсе, онда ол қоғам мен мемлекеттің игілігі үшін пайдаланылуы мүмкін.

Әрине, бұл жерде жалғыз ғана «мәдени-патриоттық» іс-шаралармен шектелуге болмайтыны түсінікті. Осындай жоғарыдан бастама етілген форумдар, флэшмобтар, конкурстар және т.б. тиісті нәтиже бермейтініне біз бірнеше рет көз жеткізген болатынбыз. «Идеологиялық қару-жараққа», әсіресе теледидарға келсек, ол өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мен ағартуға байланысты функцияларын бұрыннан тоқтатқан болатын: отандық теледидар жастарды негізінен ойын-сауық бағдарламаларымен, соның ішінде телевизиялық бастықтарының айтуынша «рейтингтер жасайтын», бірақ мүлдем мәдениетке жатпайдын көрсетілімдермен тойдырады.  

Әрине, Жастар жылы түбегейлі өзгерістер енгізбейді, бірақ бұл болашақта сауатты және тиімді жастар саясатын құруға арналған іргетасты қалауға мүмкіндік береді, деп есептейді сарапшылар. Сөз сарапшыларға беріледі…

Ирина Медникова, Қазақстанның жастар ақпараттық қызметінің бас директоры: «Бюджет абстракті нәрселерге емес, нақты сезілетін керектілерге бөлінуі керек»

- Жастар жылын жариялау, басқа да кез-келген тақырыптық жыл сияқты, – өзінен өзі формализация болып табылады. Мемлекет жас ұрпақ үшін бірдеңе жасауға себеп ойлап табады, алайда онымен ешқандай пафоссыз, сондай-ақ декларациялар мен қосымша бюджеттерсіз үнемі айналысуы керек. Әсіресе, бұл оның әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктеріне қатысты: сапалы білім беру, жұмысқа орналасу, тұрғын үй проблемасын шешу, бәсекелестік ортада адал даму мүмкіндігі…

Президент «жастарға және отбасы институтына» кешенді қолдау көрсетуді, «жастардың барлық санаттарын қолдау шараларының толық кешенін қамтитын әлеуметтік лифтілердің кең платформасын» құруды ұсынды. Бұл қондырғылардың қалай іске асырылатыны әзірге түсінікті емес, өйткені тиісті бағдарлама немесе «жол картасы» әлі жарияланбаған. Бірақ, зерттеулер нәтижелері жастар проблемалары мен мемлекеттен күткен үміттері негізінен әлеуметтік-экономикалық тұрғыда жатыр деп атап өтті. Басты ресурстар «патриотизмді дамытуға» емес, осы мақсатқа бағытталатын болады деп үміттенемін. Яғни, бюджет абстракті нәрселерге емес, нақты сезілетін керектілерге бөлінуі керек.

- Бұл тұрғыда жастар ҮЕҰ-ға үлкен жауапкершілік жүктеледі, бірақ елде ондайлар жоқ деген сезім туындайды... Мүмкін, «ешбір маңызы жоқ» ұйымдардан арылып, олардың орнына шынымен мықты ұйымдар құру үшін олардың қатарында тексеру жүргізу керек шығар? 

- Иә, Қазақстанда мұндай ҮЕҰ іс-жүзінде жойылған, бірақ бұл өздігінен емес, мақсатты түрде өткізілген мемлекеттік саясаттың нәтижесінде болған нәрсе. Үшінші сектор жалпы алғанда (тек жастар сегменті ғана емес), бүгінде жыртылып, тұз себілген өріс сияқты. Егер оның үстінен қайтадан бір нәрсе отырғызса, онда бұл әсер бермейді деп қорқамын. Осылайша құрылған ұйымдар жастар үшін ешқандай жауапкершілік алмайтыны сөзсіз. Тәжірибе көрсеткендей, олар тек жастар саясатына бөлінген бюджет үшін ғана жауапкершілік алады.

Сондықтан төменнен бастамалар пайда болғанша күте тұруға тура келеді – бұған он жыл, мүмкін, тіпті жиырма жыл қажет болуы мүмкін. Бұл процесті жылдамдату үшін тиісті жағдайлар жасау қажет – қажетті атмосфераны қалыптастыру керек, ресурстарды шоғырландыру керек…

- Бұл үдерісте интеллигенция мен БАҚ-ға қандай рөл бөлінеді?

- Негізгі институттар бұзылған, ал аға ұрпақ зияткерлік және рухани тұрғыдан үлгі болудан қалған мемлекетте «жас ұрпақ» деп аталатын дамушы оазис құру мүмкін емес. Жастар – басқа топтар сияқты жалпы әлеуметтік матаның бір бөлігі. Ол мемлекет пен қоғам оған не берсе, ол соның бәрін көшіріп алыптура соны көрсетеді.

Қазақстанның болашағына алаңдаған біздің рухани көшбасшылар мен зияткерлер қайда? Олар қаншалықты жиі масс-медиада шығып сөйлеп, бағдарлар орнатады? Олардың ішінен қайсысы жастарға ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін түсіндіріп, мансаптарға қарамастан әдепке сай келмейтін әрекеттерді сынға алады? Неге сол депутаттар мұны жасамайды? Және неге шенеуніктер туралы ең жиі жаңалықтар – олардың пара алғаны үшін қолға түсетіні? Мұндай жағдайда біздің жастар не ойлап, не істеулері керек? Өйткені, жасына байланысты жастарәлі өз пікірін қалыптастырмаған, олар тек үлкендерді тыңдайды.

- Сіз көп жылдар бойы жастармен жұмыс жасайсыз. Оларды қоғамдық өмірге жылдам тартудың жолдары бар ма?

- Бізде осы қоғамдық өмір бар ма? Сол еріктілердің (волонтерлардың) жұмысын алыңыз. Жас өспірімдерді тек бір техникалық құрал ретінде қолданады: оларды үнемі жұмсап қояды – кез-келген ірі іс-шаралар болсада немесе ағаштарды әктеу және отырғызу болса да... Мұндай қызметті қоғамдық деп айту қиын, өйткені балалардың интеллекті мен таланттары ешкімді қызықтырмайды.

Мен бизнеске, IT және басқа да креативті индустрияға тартылу туралы айтып отырған жоқпын – бұл бізде жеткілікті (оларға құммен ойнатын жеке алаң бөліп қойғанға ұқсайды)... Мен жастарды өзі қатысқысы келетін барлық салаларға, соның ішінде саясатқа – ереже қалыптасатын жерге кіргізу туралы айтқым келеді. Еркіндіксіз және шешім қабылдауға қатысусыз ownership – иелік сезім, өз еліне қатыстылық және ол үшін жауапкершілік сезімі туылмайды. Сол себепті көптеген жастар Қазақстаннан кетіп жатыр.

Әрине, аталған мәселелерді шешу үшін жалғыз ғана Жастар жылы жеткіліксіз. Бірақ дәл осы бағытта жұмыс істеу керек деп ойлаймын.

Ольга Симакова, «Стратегия» әлеуметтік және саяси зерттеулер орталығы жобаларының үйлестірушісі: «Салт-дәстүр мен жаһандық әлемнің қырларының арасында»

- Қазақстанда жастар мәселесі жиі көтерілетіндігін мойындау керек, әсіресе соңғы жылдары. Бұл тақырып біздің елімізде биылғы жылы басты болып таңдалып алынған фактіні тек қана құптауға болады. Екінші жағынан, бұл қандай мақсатта жасалатыны мен үшін өте түсінікті емес, яғни өзекті тезис қандай, философия қандай? Біз жастардың қоғамдық қатынастарына бағытталған инкорпорациясына (әлеуметтендіруге) жұмыс істейтін боламыз ба әлде оны өзгерістің хабаршысы және қоғамның қозғаушы күштерінің бірі (ювентизация) ретінде қарайтын боламызба?

- Бұл соншалықты маңызды ма?

- Қағидатты түрде маңызды, өйткені жастардың қарым-қатынастың объектісі немесе субъектісі ретіндегі мәртебесін анықтау бұған байланысты болады. Сонымен қатар, бұл Жыл аясындағы жұмысты дұрыс жолға қоюға көмектеседі.

Алдағы іс-шаралар тек жастарға кәсіптік бағдар беру, оны жұмысқа орналастыру, алға жылжыту, олардың бос уақытын ұйымдастыру мәселелерімен ғана шектелмейді деп үміттенемін, – олар онсыз да үнемі көтеріліп, шешіліп отырады. Менің ойымша, ракурсты, риториканы өзгерту керек сияқты. Мысалы, жұмыссыздық туралы айтудың орнына жастардың өзін-өзі жүзеге асыруы туралы, кәсіптік бағдар берудің орнына – оқуда бар мүмкіндіктер мен дағдыларды алу туралы, бос уақытты ұйымдастыру проблемаларының орнына – осы сөздерді кең түсінудегі интеракция мен инклюзия туралы айтуды бастау қажет.    

Өкінішке орай, нашар орындау, сыбайлас жемқорлық пен жауапсыздық тіпті ең керемет идеяны формальды ұранға айналдыра алады. Оның дәлелдерін біз күн сайын көреміз. Сондықтан осы іс-шараларды ұйымдастырушылардың арасында функционерлер неғұрлым аз болып, ал креативті жас адамдар барынша көп болуы тиіс.

Менің ойымша, егер бастама жастардың өзінен, жастар ұйымдары мен бейресми топтардан шығатын болса (оларды ешқандай жағдайда есептен алып тастауға болмайды), онда әлі де қызықты нәрсе пайда болуы мүмкін. Қазір қажеттіліктер мен сұраныстар туралы айту өте орынды нәрсе, – сондықтан жастардың өздерінен олар нені қалайды және оны қалай жақсы ұйымдастыруға болады деп неліктен сұрамасқа? Міне, бұл әрекет жасау үшін ең жақсы нұсқаулық болып табылады.

- Бүгінде жастардың рухани, мәдени, интеллектуалдық дамуы туралы көп айтылады. Бірақ бұл бағытта нақты не жасалып жатыр және ол қаншалықты табысты?

- Өте қызықты сұрақ. Бұл қоғам мен мемлекет жастарға беруге дайын болатын еркіндік дәрежесіне байланысты деп ойлаймын. Мысалы, жастарда бір мезгілде үмітті де, қауіп-қатерді де көруге болмайды. Еркін, ойлайтын тұлғаны тәрбиелеу туралы айта тұрып, сол сәтте гуманитарлық пәндерді оқыту уақытын қысқартуға болмайды. Жастардың өзін-өзі көрсетуге мүмкіндік беретін алаңды шектей отырып (тіпті бұл ню стиліндегі сурет, авангардты сән немесе андеграундты музыка болса да), олардан әлеуметтік белсенділігін күтуге болмайды. «Мәдени бунт» үшін орын болуы керек.

Өкінішке орай, соңғы уақытта жастар субкультурасының тақырыбы зерттеушілер арасында өте танымал емес. Біз іс-жүзінде жастар немен айналысатынын, олардың өмірі үшін не маңызды екенін білмейміз. Олардың құндылықтарын анықтау мақсатында жасалған зерттеулер өте аз және жүйесіз. Бұл ретте қазақстандық жастардың жекелеген бастамалары олардың зияткерлік және саяси әлеуеті бар екенін көрсетеді, өз басым көпшілігінде бұл наразылық білдіруші емес, бұл эклектикалық болса да жеткілікті дәрежеде конструктивті топ. Оларға кедергі жасамай, тек қажет болғанда ғана қолдау көрсету керек. Ерекшелеп айтамын: тек қолдау көрсету, яғни осы бастамаларды бизнеске айналдырмау керек, жастарды күмәнді іс-шараларға пайдаланбау қажет және олардың алдында үлкендердің беделін жоғалтпау керек! 

Руханилыққа келер болсақ, жастарды бағдарламас бұрын, біз бұл сөзді қалайша түсінетінімізді анықтап алуымыз керек. Көптеген жастар қазір салт-дәстүрлер мен жаһандық әлемнің қырларының арасында тұр және сонымен қатар олар аға ұрпақтың қорқыныштарымен байланысты да осындай жағдайда болып отыр.

Жақсылық Сәбитов, тарихшы: «Барлық күш-жігерді сапалы жоғары білім беруге бағыттау керек»

- Жастардың маңыздылығы жыл сайын арта түсетін болады. 2020 жылдары біз тәуелсіздіктің барлық жылдарында Қазақстан халқының құрылымындағы жас азаматтардың үлесі ең жоғары болатын, яғни «жас халықтың күрт өсуі» сияқты феноменге келеміз.

Екінші жағынан, біз жастарды тәрбиелеу тұрғысынан елеулі проблемаларға тап болып отырмыз. Мұның себептерінің бірі – жоғары білім беру жүйесінің төмен тиімділігі. Ол 1990 жылдары елде көптеген жеке университеттер құрылып, соның салдарынан олардың көпшілігі «дипломдар фабрикаларына» айналды.

Тағы бір себеп – оқытушылардың табысымен кәсіби деңгейінің төмендеуі. Егер 2013 ж. жоғары білім беру секторы қызметкерлерінің ресми орташа жалақысы 77489 теңгені құраса, 2017 жылға қарай ол 53724 теңгеге дейін төмендеді (сомалар салық және міндетті аударымдар шегерілмей көрсетілген; адамдар қолына бұдан әлдеқайда аз алады). Мұндай ақша үшін кәсіпқойлар жұмыс істемейтіндігі түсінікті.  Міне, жыл сайын жоғары білім беру жүйесінде білікті кадрлар қатары азайып келеді, бұл, әрине, жастардың білім деңгейін төмендетуге алып келеді.

Сондықтан барлық күш-жігерді жоғары білім берудің сапалы жүйесін құруға бағыттау керек деп есептеймін. Әйтпесе, оқып жүрген сияқты болып көрінетін, бірақ тұтастай нақты салалардағы тиесілі терең білімі жоқ ұрпаққа тап боламыз.

Тағы бір күрделі міндет – жастарды еңбекке деген құрметке баулу. Қазақстандағы «табысты адамның» мінез-құлқының типтік паттерні әдетте еңбекқорлықпен, жалпы еңбек қызметімен байланысты емес. Керісінше, «табысты адамның» эталондық үлгісі көбінесе еңбекке емес, ата-анасының немесе өзінің әлеуметтік капиталын пайдалану арқылы мансап құруға бағытталған. Егер біздің қоғам «күштінің құқығы» емес, «құқықтың күші» басым болатын қоғамдарға қарай дамитын болса, мәртебені өзгертуге болады.