Соңғы уақытта қоғам қайраткерлері мен ұлтшыл-патриоттық (немесе ұлтшыл-популистік, кімге қандай атау ұнағанына қарай) бағдарлар бізге декоммунизация өткізу қажеттілігі туралы ой қондыруға тырысады. Олардың ойынша, бұл Қазақстандағы демократиялық қоғамның қалыптасуы мен экономиканың өркендеуінің ең басты шарты. Шындығын айтсақ, мұндай пайымдауларда дерлік нақтылық жоқ, бірақ оның орынына пафос пен мифтер толып жатыр.
Кімдер және не үшін өкінулері тиіс?
Жақында ғана интернет-ресурстардың жарияланған мақалалардың бірінің авторы былай деп мәлімдеген: «Декоммунизация дегеніміз – бұл сонымен қатар өкініш екенін барлықтары түсіну керек. Біздің жағдайымызға Германия мен Австриядағы денацификацияның мысалы сәйкес келеді, ол... халықтың біршама тазартылуы, бүгінгі күннің тілімен айтқанда – қоғамның қайта жүктелуі. Осы қайта жүктеліп іске қосылудың арқасында Германия соғыста жеңілген елден Еуропаның жетекші экономикасына айналғанын атап өтейік».
Егер автор әдебиетпен танысса немесе осы тақырыптағы неміс фильмдерін көрсе, онда барлығы басқаша болғанына көз жеткізе алар еді. 1960-шы жылдардың басына дейін ГФР тұрғындары нацизм қылмыстарының тақырыбын қозғамауға тырысқан болатын. Олар, шын мәнінде (егер Томас Манн, Карл Ясперс, Генрих Белль деген жеке жазушылар мен философтарды есепке алмасақ) сол қылмыстар жөнінде мүлдем тіл қатпады. Бұл мәселедегі өзгерістерге әкелген сәт – 1963-65 жылдардағы болған «Франкфурт процесі», содан кейін немістераралық «кіші-гірім Нюрнберг процестері» басталды. Бұл енді қылмыстық бұйрықтар берген адамдарға қатысты емес, ал қатардағы орындаушылардың, яғни концлагерлердің қадағалаушыларының, соғыстан кейін тыныш өмір сүріп, жұмыс істеп жүрген (оның ішінде мемлекеттік мекемелерде де) жазалау акцияларының қатысушыларының істеріне арналған соттар болды. Немістердің өздері бұл туралы нақты болған оқиғаларға негізделген «Үнсіздік лабиринтінде» деп аталатын жақсы фильм түсірді. Мінеки, сол кезде ғана, яғни 1960-шы жылдардың ортасында, неміс қоғамында, ақыр соңында, ұжымдық кінәнің ұғынуына әкелген қозғалыстар басталды. Ал 1970-ші жылы ГФР канцлері Вилли Брандттың атақты тізе бүгу актісі болды.
Яғни, «немістің экономикалық кереметіне» (онда1950-ші жылдардың өзінде өндірістің соғысқа дейінгі көлеміне қол жеткізілді, ал он жылдан кейін ол үш есе өсті, бұл ГФР-ны еуропалық көшбасшысы етті) осы «өкіну» актісінің және «қоғамды қайта жүктеу» әрекеттерінің ешқандай қатысы жоқ. Осындай табысқа қол жеткізудің себептері – үкіметтің, ал ең алдымен экономика министрі және болашақ канцлер Людвиг Эрхардтың мұқият есептеліп отырып жасаған іс-әрекеттері, неміс халқына тән дәстүрлі еңбек сүйгіштігі, тәртіп және әрдайым сынаққа қарсы тұруға дайын кәсіпкерліктің ең жоғары еркіндігі. Оның үстіне Еуропаның бірлесуіндегі «өкінудің» рөлі (кейбіреулер сол жөнінде пайымдауды ұнатады) жұмсақтау айтқанда, тым асырылып айтылады: ГФР-ның белсенді қатысуымен ықпалдасу процесі 1957 жылы іске қосылды, яғни бұл елдің азаматтары нацизм қылмысы үшін өздерінің кінәсі туралы ашық айта бастағанға дейін орын алған нәрсе.
Өкіну актісі – әрине, әдемі және пафосты болып естіледі, бірақ Қазақстанда осындай қадамға баруға шақыратын адамдар оны өздері қалай етіп елестетеді екен? Кімдер кімдердің алдында және қалайша өкіну керек? Германия мысалы (әлемдік тарихтағы бәлкім жалғыз ғана осындай мысал) біз үшін бағдар бола ала ма? Егер неміс қоғамы 1933-ші жылы толық демократиялық сайлауда ұлтшылдарға дауыс берген болса, содан кейін еврейлердің қудалануына жол берсе, тіпті оған өзі де қатысқан болса (оған көптеген құжаттық дәлелдемелер бар), онда қазақтар мен қазақстандықтардың «ұжымдық кінәсі» деген нәрсе нақты нені білдіреді? Оның үстіне, қазіргі заманғы, яғни сталиндік қуғын-сүргін және жаппай ашаршылық кездерінде өмір сүрмеген адамдардың кінәсі неде? Және ондай «өкіну» қалайша кенеттен біздің азаматтарымыздың экономикалық өрлеуіне, өмір сүру деңгейін арттыруға әкеледі? Бұл «бастаманың» авторлары тек ұрандар мен декларациялар тілінде сөйлеуді қалай отырып, осы сұрақтарға жауаптарды ұсынбайды.
«Екі түрлі стандарттар»
Декоммунизация процесі жалпы әртүрлі компоненттерді қамтиды. Ал біздің елімізде ол бұрыннан іске асырылып келе жатыр. Осылайша, кеңес дәуірінің көптеген ескерткіштері бұзылып, орындарынан алынып тасталды, бұрын коммунистік (большевистік) партия қайраткерлерінің есімдерін иеленген елді мекендер, көшелер, әр түрлі мекемелер басқа атаулар алды. Шындығына келер болсақ, бұл жерде кейде этносаралық қарым-қатынаста белгілі бір шиеленісті тудыратын «екі түрлі стандарттар» қолданылады.
Осыған байланысты, аталған мақаланың басқа сөйлемін келтіргенім жөн болады: «...неліктен екені, кейбіреулер декоммунизацияны дерусификациялау, яғни елдің орыс тілді азаматтарына қарсы бағытталған процесс деп есептейді. Бұл үдерістің өзінің қағидаттарына қайшы келеді». Бірақ, мысал үшін, Алматы көшелерінің атауларын қараңыздаршы. Осы қалаға тікелей қатысы бар, бірақ орыс текті азаматтық соғысқа белсенді қатысушы большевиктердің (Виноградов, Овчаров, Фурманов және басқалар) есімдері жоғалып кетті, ал олардың қазақ серіктестерінің есімдері сақталып қалды. Осындай жағдай республиканың барлық елді мекендерінде байқалады. Немесе, мысалы, бірнеше жыл бұрын Қазалыда жергілікті мектептің атауынан оның түлегі, осы жердің тумасы, 1944 жылы қайтыс болғаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағына ие болған Владимир Счастновтың есімі алынып тасталғанын еске түсіруге болады. Ол тіпті коммунист те болған емес.
Айтпақшы, біздің ұлтшыл-патриоттарымыз тәжірибелеріне жиі жүгінетін Украина бұл тұрғыда айтарлықтай дәйекті іс-қимыл жасайды. Онда елде қабылданған декоммунизация туралы заңдардың қолданылуына жататын 520 Компартия қайраткерлерінің тізіміне этникалық украиндар да, соның ішінде Республиканың бұрынғы басшылары – Чубарь, Шелест, Щербицкий және т.б., соның ішінде қуғын-сүргіннің қысымына түскендерді қосқанда, кірді. Егер біз де осындай жолмен жүрсек, онда Қазақстанда Сейфуллиннің, Рысқұловтың, Жандосовтың, тіпті Қонаевтың және Ташеневтің құрметіне аталған көшелердің атауларын да өзгерту керек. Өйткені олардың барлығы «тоталитарлық режимнің» көрнекті өкілдері болды ғой.
Ал қазақ қоғамы осындай идеяға қалай қарайтынын білу өте қызықты болар еді. Оның елеулі бөлігі үшін аталған тарихи кейіпкерлер дерлік ұлт қаһармандары болып табылады ғой. Және мақала авторының басқа сөз тіркесі осы фигураларға тарала ма екен? Оны сөзбе-сөз келтіремін: «...егер (қашан) бізде іс сотқа дейін жетсе, ол идеологияның өзіне және баяғыда қайтыс болған «үлкен большевиктерге» қатысты болады. Сонымен қатар, мәйіттерді мазалауға болмайды деген қағидат біздің жағдайда жұмыс істемейді».
Бұл «сот» дәл сол «өкіну» санатына жататын болар. Оның қалай өтетінін, кім прокурор, ал кім адвокат болатынын, кімдер куәгерлер ретінде шақырылатынын, кімге үкім шығару құқығын сеніп тапсыратынын және осы үкіммен не істеу керектігін білу өте қызықты болар еді. Яғни, бұл тағы да сол бір арманшылдық-идеалистік декларациялар, оның үстіне мұнда да ешқандай нақтылық жоқ.
Коммунистік идеологияға қатысты «сот» туралы сентенция да күлкілі. Ол өндіріс қаражатына қоғамдық меншіктік, әлеуметтік әділеттілік, «әрқайсысынан қабілеттері бойынша – әрбір адамға қажеттілік бойынша» деген және т.б. ұстанымдарын ұстанатынын еске түсірейік. Ал бүгінде ұлтшыл-популистердің өздері іс жүзінде дәл осыны талап етіп отыр ғой. Саясаттан тыс қазақстандықтардың басым көпшілігі мәселер осылай шешілгеніне қарсы емес. Әрине, коммунистік идеологияның утопиялылығы жөнінде айтуға болады, бірақ қалай да болмасын, адамгершілік жағынан оған кінә таға алмайсың. Ал КСРО-да және тағы да басқа бір жерлерде оны қалайша іс жүзінде жүзеге асыруға тырысқаны, мұның қандай құрбандары болғаны және, ақыр соңында, жақсы идеялар мен мақсаттардың беделі қалайша жоққа шығарылғаны – басқа мәселе...
Басқа да елеулі қауіп-қатерлер бар
Қоғамдық санамен байланысты декоммунизацияның басқа қабатына келетін болсақ, мұнда енді ештеңе жасамауға да болады: тәуелсіздік жылдарында өскен қазақстандықтардың жаңа буындары, тарих оқулықтарының мазмұнын түбегейлі ауыстыру арқылы (онда бұрынғы «позитив» енді «негатив» ретінде оқытылады және керісінше), кеңестік өткенді өзінің массасында қабылдамайды. Ол аз болғандай, олардың арасындағы ең белсенділері, өздері сол кезде өмір сүрмегендеріне қарамастан, кеңес кезінде өмір сүрген адамдарға сол кезде совет азаматтарына қысым жасалған, олар ең қажетті нәрселерден айырылған деп ешбір күмәнсіз айтады. Сондықтан, бұл мәселеде енді тіпті 40 жасар адамдар жөнінде де алаңдаудың қажеті жоқ. Ал үлкен буын өкілдерінің санасын (ең болмағанда олардың жас ерекшелігін ескерсек) өзгертудің мағынасы жоқ. Олар гипотетикалық түрде «сотқа» жетпей-ақ, жақын арада өледі.
Ал билікті декомунизациялау нені білдіреді? Осыған шақыратын адамдар біздің мемлекеттік шенеуніктер өз іс-әрекеттерінде қандай да бір идеологиялық пайымдауларды басшылыққа алады деп шын мәнінде ойлайды ма? Олардың көпшілігін тек билікте болудың өзі ғана қызықтырады, онда қалу үшін, олар кез келген қоғамдық құрылымға оңайлықпен бейімделеді – социалистік, капиталистік, ең жақсысы (олардың өздері үшін) феодалдық құрылым. Жақсы, бұрынғы коммунистер мен комсомолдар кетеді. Ал сонда олардың орнына еркін сайлау жариялайтындар, шынайы құқықтық мемлекет пен нарықтық экономиканы құра бастайтындар келеді ме? Авторитаризмнің тамырлары кеңес дәуірінде ғана емес (дегенмен, ол да оған өзінің елеулі әсерін тигізген болатын), одан әлдеқайда тереңірек жататыны түсініксіз бе?
Саяси режимдердің ауысуы кезінде болып жататын декоммунизация, люстрация және өзге де ұқсас заттар Қазақстан үшін 1990 жылдардың басында өзекті болды. Ал бүгін бұл кешіктірілген және мүлдем мағынасыз нәрсе. Өткен отыз жыл ішінде мүлдем өзге экономикалық қатынастар қалыптасты, идеологиялық бағдарлар мен рухани құндылықтар түбегейлі өзгерді, енді діндарлар емес, атеистер біздің елде өзін жат сезінеді.
Ұлтшыл-популистер декоммунизация туралы пайымдап жүрген кезде, Қазақстанның алдында білім беру және денсаулық сақтау жүйесінің құлдырауынан (сіздер жақында Атырау қаласының перзентханасында орын алған нәрсе кеңес дәуірінде «тоқырау» кезінде болғанын елестете аласыздар ма?), мамандардың біліктілігінің төмендегеннен, әлеуметтік саясаттың дегуманизацияланғанынан туындаған шын мәнінде нақты қауіп-қатерлер тұр. Сонымен қатар, жалпы қоғамның өмірлік басымдықтарының да, адамдардың жеке ерік-жігерінің де жоғалуы туралы айтуға болады, өйткені олар өздері үшін перспективаларды көрмейді. Сондықтан қазақстандық социумның бір бөлігі «кедей болса да, әділ өмір сүрген және ертеңгі күнге деген сенімділік сезімімен күн көрген» брежневтің кезеңін сағынып жүр, ал кейбіреулер, сыбайлас жемқорлыққа және непотизмге қарсы күресетін болады деп, тіпті «тәртіпті сақтауға қабілетті» (Сталин, Андропов), «темір қолды» аңсауда.
Мұндай көңіл-күй идеологиялық әдістермен өзгертілмейді. Оны түзетудің жалғыз жолы – халықтың негізгі массасының өмір сүру деңгейін арттыру (кәсіпкерлікке барынша еркіндік беру, жұмыс орындарын құру, әлеуметтік саясатты «адамша» етіп жасау арқылы) және «заң баршаға бірдей» қағидатын іске асыру. Яғни бұл Швеция, Норвегия және басқа да бірқатар елдер өткен жол. Ол елдерде ұлттық байлықтарды неғұрлым әділ бөлісу және әлеуметтік кепілдіктердің кең спектрін енгізу арқылы (бірақ нарықтық экономиканың негіздерін сақтай отырып) қоғамда белгілі бір үйлесімге қол жеткізуге және сол арқылы «коммунистік ауыруының» ену қаупін барынша азайтуға болатынын дер кезде түсінді.
Мінеки, декоммунизацияның осындай нұсқасымен келісуге болады…
