Қасым-Жомарт Тоқаев ресми түрде қызметке кірісіп, алғашқы маңызды қадам жасады, дәлірек айтқанда Ұлттық қоғамдық сенім кеңесін құру туралы жарлық шығарды (ҰҚСК). Шындығын айтсақ, бұл мүлдем күтілмеген, бірақ, сонымен қатар, өте уақтылы жасалған қадам. Өйткені соңғы кезде билікке деген қоғамдық сенімі бізде өте төмен деңгейде. Соңғы күндері біз дәл осыны байқаған болатынбыз.

Соңғы жылдары айқын көріне бастаған барлық дағдарыстық сәттердің іргетасы мемлекет пен қоғам, билік пен халық арасындағы сенім тапшылығы болды деп айтсақ, жаңалық ашпаймыз деп ойламаймыз. Бұл тұрғыда жаңадан сайланған президент Тоқаевтың бастамасы тек қана құпталады.

Басқа мәселе – ол қалай іске асырылатыны және қандай нақты мазмұнға толатыны. Ал мұнда көптеген сұрақтар туындайды және біздің ортақ болашағымыз қоғам мен жеке азаматтар қандай жауаптар алатындығына байланысты болады. Тәжірибелі дипломат болғандықтан, президент Қ.-Ж. Тоқаев мұны барлығынан да жақсы сезінеді. Ең алдымен, оның қоғамға арналған алғашқы месседжінің себебі де дәл осыдан туындаған болар.

Барлық жаңа нәрсе – кезінде ұмытылған ескі нәрсе. Ұлттық қоғамдық сенім кеңесін құру туралы жаңалық шыққан  кезде бірден есімізге дәл осы максима түсті. Біз бір кезде осыған ұқсас нәрседен өткенбіз. Айтып отырғанымыз, 2004 жылы биліктің бастамасы бойынша демократия және азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі Ұлттық комиссия құрылғаны жөнінде болып отыр. Аналогия тек шартты сипатта болса да, екі жағдайда да соңғы мақсат бірдей – біздің қоғамымызды неғұрлым ашық және демократиялық ету. Ал бұл үшін ашық, адал және, ең бастысы, көптен бері күтілген диалог қажет.

Бұл әсіресе бүгін өте маңызды. Сондықтан 2019 жылдың 9 маусымынан кейін және оның соңынан орын алған оқиғалардан кейін ел ешқашан бұрынғыдай болмайды. Рубикон өтілді, шешім қабылданды.

Бірінші қадамды президент өзі жасағаны маңызды. Осылайша, ол диалогқа дайын екенін түсіндіріп отыр және бұл да, әсіресе соңғы кездегі теріс үрдістер контекстінде, өте жақсы факт. Алайда, барлығы дәл осындай болуы керек сияқты, енді қоғам мен азаматтар олардың дауыстары естілді деген белгі алды. Саяси тұрғыдан алғанда, бұл тарих екі жаққа да беріп отырған мүмкіндіктер. Біз ұзақ уақыт бойы өзгерісті күткенбіз, ал билік осы мәселені біршама созып жіберді. Енді біреулері тағы бір рет шыдамдылық танытуы керек, ал екіншілері саяси ерлік тауып және тек бос декларациялармен ғана шектелмеуі қажет.

Қоғамдық пікір бірден президент К.-Ж. Тоқаевтың бастамасын белсенді талқылауға кірісіп кетті. Олардың пішімін шартты түрде екі сегментке бөлуге болады. Кейбіреулер ҰҚСК құрамына кімдер енгізілуі тиіс екеніне назар аударады. Екіншілеріне Ұлттық кеңестің алдағы күн тәртібі маңыздырақ болып табылады. Бұл классикалық жағдай және пікірталастар «не маңыздырақ – нысаны ма әлде мазмұны ма?» деген мәселе төңірегінде жүріп жатыр. Бұл екі сәтте де маңызды көрінеді.

Қоғамның ҰҚСК-ны қабылдауы оған кімдер шақырылатынына байланысты. Егер онда сенім тудырмайтын, және өздерінің бос сөздерімен маңызды мәселелердін шешілуін жоққа шығаратын адамдар болса, мұндай тәсілде болашақ жоқ және болмайды. Кезекті мағынасыз істер еш нәрсеге әкелмейді. Бұл жағдайда ҰҚСК министрліктер, әкімдіктер және БЖЗҚ жанындағы Қоғамдық кеңестердің тағдырын қайталайтын болады. Сондықтан онда белсенді азаматтық ұстанымына ие және қоғамда беделі бар азаматтар отыруы тиіс.

Мысалы, белгілі блогер, ал кезінде ірі шенеунік болған Марат Толыбаев. Бұл өмір ырғағын жақсы сезінетін адам. Оның әлеуметтік желілердегі посттары әрдайым белсенді талқылау тудырады. Бұл ретте, оның көпшілік алдында пікірталастың мәдениетіне толық иелік ететініне және күн тәртібіндегі ең өзекті мәселелерде үнемі хабардар екендігіне күмән келтірмейді. Сонымен қатар, оны біреулерге ерекше қатыстылығында айыптау қиын.

Тағы бір лайықты кандидат ретінде көрінетін адам – Алматы әкімдігі жанындағы Қоғамдық кеңестің бұрынғы мүшесі Асхат Асылбеков. Иә, біреулерді оның пікірталасты жүргізу темперамент мәнері тітіркендіретін болар, бірақ ол оны шынайы және адал жасайтыны сөзсіз. Ол адам елдің және Алматы қаласының тағдырына үлкен жанашырлықпен қарайтыны бірден көрініп тұр.

Бірден ескертемін, мен осы адамдар үшін үгіттемеймін, ал олардың мысалында ҰҚСК-ға қандай адамдар келуі тиіс деген көзқарасымды көрсеткім келеді. Айтпақшы, егер мені Толыбаевпен «журналист-сарапшы» форматында іскерлік қарым-қатынас байланыстырса, Асылбековпен мен тіпті таныс емеспін.

Елімізде біршама мұндай ерекше тұлғалар табылады деп санаймын және қоғам оларды ҰҚСК құрамына енгізуді талап етуге құқылы деп ойлаймын.

Енді күн тәртібі жөнінде айтар болсақ. Менің ойымша, бұл тіпті мұхиттық көлемдегі  тақырып. Өйткені, қоғам мен елдегі проблемалар соншалықты көп болып кеткен, тіпті Козьма Прутковтың «кең ауқымды нәрсені қамту мүмкін емес» деген әйгілі афоризмі еске түседі. Бірақ оны жасау қаншалықты қиын болса да, ең болмағанда жасауға тырысу керек.

Әлеуметтік желілерде билік терең құрылымдық қайта құруларға шешім қабылдай алатынына үміт бар деген пікір айтылды. Бұған қоғамда қайтымсыз саяси өзгерістер процесі іске қосылған фактор ықпал етуі мүмкін, бұл өз кезегінде азаматтардың қоғамдық-саяси белсенділігінің катализаторы болды. Мұндай конфигурация өзі-өзінен үміт тудырып қана қоймай, нақты өзгерістерге мүмкіндік береді. Осы мағынада президент Тоқаевтың бастамасын ұтымды іске асыру елеулі нәтижелер беруі тиіс. Сондықтан президенттің жолдауы әдеттегі жай ғана айтылған сөзге айналмауы тиіс.

Күн тәртібінің нақты тақырыбына келетін болсақ, ол бірнеше жылдар бойы айтылып келеді. Жалпы мағынада – бұл демократияландырудың қажеттілігі, баяғыда қабылдану тиіс болған конституциялық реформа мен елдің саяси жүйе құрылымының парламенттік нысанына көшуі, сөз бостандығының жеткіліксіздігі.

Ал егер одан да нақты айтар болсақ, мен белгілі қазақстандық саясаткер Ерлан Саировтың ұсынысына сүйенгім келеді:

- елдің әділетсіз сотталған азаматтарын жазасын өтеу орындарынан босату;

- толық ауқымды саяси реформаларды дайындау, елдің саяси күштерінің барлық палитрасының қатысуымен ел парламентінің рөлін арттыру;

- үкімет қызметін жаңарту, онда азаматтық қоғам өкілдерін шақыру;

- облыс әкімдерінің корпусын азаматтық белсенділерді кооптациялаумен жаңарту;

- мәслихат төрағасы қызметін енгізе отырып, жергілікті мәслихаттардың рөлін арттыру, толыққанды жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құру;

- «Сайлау туралы», «БАҚ туралы», «Митингілер туралы» заңдарға өзгерістер енгізу»;

- атқарушы, заң шығарушы және сот билігінің толыққанды институттарын құру.

Кімге қалай екенін білмеймін, бірақ менің ойымша ұсынылған ұсыныстар пакеті өте өзекті және ең бастысы, толығымен жүзеге асырылымды болып табылады.

Енді ең бастысы, мен айтып кеткендей, біреулерде (шегініп кетпеу үшін) батылдық пен жауапкершілік қажет, ал басқаларда (митингтер батпағына батып кетпеу үшін) қуат пен шыдамдылық керек.

Сондықтан да, біз бәріміз бірге – билік те, халық та – тарихи сәттің маңыздылығына сай бола аламыз ба деген сұраққа жауап тек өзімізге байланысты…