16011 28-09-2018, 06:00

В будущее без «мозгов»? Если бы я был министром образования и науки…

Егер мен білім және ғылым министрі болсам…

Отечественная система образования и казахстанская наука пережили столько противоречивых и потому провальных реформ, что любая новая воспринимается с огромным скепсисом и уверенностью в том, что она только усугубит положение. Но, как известно, выход есть из любой, даже, казалось бы, запущенной ситуации. Было бы стремление...

Дарига Берденова, учитель русского языка и литературы (стаж работы свыше 30 лет): «Сколько можно прятать голову в песок?!»

- Если бы я была министром, то прежде всего посоветовалась бы с народом: а нужны ли ему эти реформы? Какую пользу или, напротив, вред они могут принести? Обратилась бы к педагогической общественности, привлекла бы экспертов, изучила бы опыт других стран. Понятно, что мир движется, реформы нужны, но логично было бы внедрять их постепенно, начиная с первого класса. А то, как у нас это делается - сразу в нескольких параллелях, когда дети, родители, педагоги еще не готовы, - на мой взгляд, просто безответственно! Все должно идти эволюционным путем, а не революционным.

Во-первых, если уж реформы неизбежны, то они не должны затрагивать методику преподавания таких фундаментальных наук, как математика. То же самое касается и языков. Мне не совсем понятно, почему обновленная программа своими новациями так нацелена на формирование грамотности чтения по языкам и математике.Выходит, системное обучение по принципу «от простого к сложному» ушло в небытие? А ведь во многом благодаря ему все наши реформаторы получили прекрасное образование и, как говорится, вышли в люди. Почему же они лишают сегодняшнее поколение учеников возможности получить такие же глубокие знания?

Например, почему на первый план выходит то, чтобы ученик понимал текст? Конечно, это тоже важно, но ведь в таком случае за кадром остается то, что мы фактически плодим поколения безграмотных людей. Да, грамотность предполагается, но часов, отведенных на ее формирование, практически нет, и это удручает. А ведь именно литература и язык являются, говоря образно, хранилищем человеческой памяти, интеллектуального труда, духовного наследия. Что оставят нынешние дети последующим поколениям?

Во-вторых, нужно всегда учитывать тот важнейший фактор, что все реформы в образовании претворяют в жизнь учителя. Вместо этого они тратят свое время на бесконечные отчеты, анализы, справки и т.п. С высоких трибун нас убеждают, что педагогов разгрузили, но это не так. С нас продолжают требовать бумажную форму различных планов, хотя уже была введена электронная. Создается впечатление, что комиссии не знают или игнорируют соответствующее указание МОН РК... Да и, в конце концов, пожалейте бумагу – ведь ее тоннами отправляют на свалку.

В-третьих, я бы освободила учителей от классного руководства и ввела в штат воспитателей, которые бы занимались непосредственно воспитательной работой с учащимися. Кроме того, изыскала бы возможность поощрять преподавателей, ученики которых становятся победителями различных олимпиад, конкурсов и защищают научные проекты. Несправедливо, когда дети получают грамоты, а те, кто по личной инициативе потратил на их подготовку много времени и усилий, даже не упоминаются. Это может привести к тому, что учителя просто махнут на все рукой.

В-четвертых, нужно доработать вопрос с надбавками к зарплате. Было заявлено, что учителя, работающие в классах с обновленной программой, будут получать 30 процентов от оклада только за одну ставку (18 часов). Те же, кто имеет большее количество часов по обновленной программе сверх ставки, эти проценты уже не получат. На месте министра я бы все-таки изменила ставку учителя с 18 часов на 14, чтобы ему не приходилось «хватать» часы и выматывать себя физически и эмоционально. Этот вопрос поднимался неоднократно, пора бы уже его решить.

В-пятых, я бы оставила старый формат ЕНТ для школьников, которые обучаются по старой программе. Наши учителя столкнулись с большой проблемой – в течение двух лет они ведут выпускные классы по старой программе, а к экзаменам готовят их уже по обновленной. Парадокс!

В-шестых, нужно сделать обязательным указание авторства образовательных программ. Наша общественность выступает против новых учебников, хотя дело вовсе не в них. Опытный учитель может работать по любому пособию. Вопрос к самой программе, неизвестно кем составленной. Почему-то у нас эта информация строго засекречена. Я считаю, что народ должен знать своих героев-реформаторов!

В-седьмых, я бы подняла вопрос о возврате оценочной системы. Сейчас в нашей школьной жизни  имеют место суммативный и формативный виды  оценивания, которые не дают полного представления о знаниях учащихся. Со слов родителей, «дети очень радуются формативной системе», и это понятно, ведь они не готовятся нормально к урокам, если нет оценок. Я вообще считаю преувеличенным утверждение, что ученики боятся оценок. Таких единицы, но мы всегда находили к ним подход. Если существование формативного оценивания объяснять только страхом перед неудовлетворительной оценкой, то какой в нем вообще смысл? Как ни крути, оценка нужна, пусть даже она будет выражаться в баллах. Это контролирует и дисциплинирует детей, а родителям дает возможность быть в курсе их успеваемости.

В-восьмых, необходимо сократить чиновничий аппарат. Слишком много чиновников оказалось над учителем, и каждый намеревается его поучать. Вспоминается одно собрание, которое несколько лет назад заведующий районо проводил с преподавателями выпускных классов. Конструктивного разговора не получилось, потому как чиновник только и делал, что кричал и угрожал всем увольнением, если не будут обеспечены необходимые показатели на ЕНТ. Но сколько можно, как страус, прятать голову в песок?! Кому станет легче от того, что школа покажет искусственно завышенный процент? А ее буквально вынуждают это делать.

Отсюда вытекает следующий, девятый, пункт, который касается районных отделов образования. Возможно, навлеку на себя беды, но не могу не высказать общее мнение. Сотрудники районо постоянно привлекают к своей работе учителей школ, завучей и директоров, чтобы те делали за них анализы, отчеты и т.п. Недавно моего коллегу даже сняли с уроков с этой целью. Спрашивается, зачем они тогда вообще нужны, особенно в городах? Обходится же без районных здравотделов Министерство здравоохранения.

Ну и, в-десятых,  я бы ввела в школах обязательную штатную единицу охранника. Безопасность  - прежде всего! Не секрет, что под видом родителей, бабушек, дедушек и других родственников в школу проникают воры и неадекватные люди. У нас был случай, когда женщина с психическим расстройством ходила по классам и пугала детей…

Напоследок хочется напомнить: кадры решают все! В школе должны работать специалисты, которые знают о ней все - от А до Я!

Жаксылык Сабитов, историк: «Нужно реформировать докторантуру»

Я имею опыт преподавания в университете, но, к сожалению, не преподавал в школе. Поэтому о проблемах начального и среднего образование скажу очень коротко. Мне кажется, в Казахстане есть очень удачный опыт «Назарбаев интеллектуальных школ», который неплохо было бы распространить на все общеобразовательные учреждения страны. Но сначала следует поднять заработные платы учителям до уровня 60-80 процентов от зарплат министров, закрепив эту норму законодательно. Все-таки школа - это фундамент страны и общества. Реформируя ее, мы фактически программируем наше будущее. А на этом экономить нельзя. Преподавать детям должны люди с высоким уровнем человеческого капитала, а таких без соответствующего финансирования в школы не заманишь.

 

Что касается высшего образования и науки, то и здесь необходимо, в первую очередь, существенно повысить оплату труда преподавателям и научным сотрудникам. Помимо достойных зарплат, нужно сделать так, чтобы они работали только в одном месте (без совместительства). По своему опыту знаю, что ставка остепененного преподавателя (со степенью PhD или кандидата наук) в национальном вузе составляет около 100 тысяч тенге на руки, в простых вузах – на порядок ниже. Многие преподаватели вынуждены брать по 1,5 ставки, чтобы получать хотя бы 150 тысяч тенге в месяц.

Кроме того, считаю необходимым установить норму, согласно которой право преподавать могли бы иметь только люди с научными степенями. Как правило, низкие доходы преподавателей – одна из главных причин оттока «мозгов» из вузов. Я знаю немало примеров, когда доктора, кандидаты наук и PhD уходили в другие сферы, где зарабатывали гораздо больше. К примеру, один мой знакомый профессор плюнул на свой статус, академическую карьеру и пошел работать переводчиком-синхронистом с зарплатой в пять раз выше, чем в его университете!

Порой доходит до абсурда. Известная женщина-археолог, которая входит в топ-5 самых цитируемых казахстанских историков по всем базам данных (Web of Science, Scopus, Ядро РИНЦ) зарабатывает всего 50-60 тысяч тенге в месяц! А историк-востоковед, ныне уже покойный, считавшийся казахстанским историком номер один в англоязычном пространстве и выпускавший книги в США, Великобритании, Японии, жил на зарплату в 70 тысяч тенге. Самое интересное, что человек, который у него консультировался, работал в «Назарбаев Университете» и имел оклад как в американском вузе - 10 тысяч долларов.

Во-вторых, я бы вплотную занялся подготовкой научных кадров. С этим у нас сегодня серьезные проблемы. Всего 5 процентов поступивших в докторантуру остаются в науке, и только 19 процентов докторантов защищают свои диссертации. Это тоже объясняется низким уровнем заработных плат. Многие амбициозные люди не готовы «пахать» за 110 или 55 тысяч тенге в месяц (официальные средние зарплаты соответственно научных сотрудников и преподавателей вузов в 2016 году). Обладание степенью PhD может дать им гораздо больше дивидендов (как материальных, так и символических) вне науки.

Пока наши ученые не начнут достойно зарабатывать, наука так и будет пребывать в летаргическом сне. Хотя, с другой стороны, в докторантуру  люди часто идут не ради науки, а ради стипендии, «академического туризма», «продленного студенчества» и т.д. И ведь никто не несет ответственности за слабые показатели выпуска докторантов. Нам нужно в целом реформировать докторантуру, четко привязав количество докторантов к научным показателям кафедр и научных руководителей. Ученых должны готовить ученые, имеющие высокие научные показатели (индекс Хирша, индекс цитируемости и т.д.).

В-третьих, мы должны сделать науку прозрачной и подотчетной. Просматривая научные отчеты, я часто сталкиваюсь с подлогом, плагиатом, нерациональной или нецелевой тратой денег. Но в силу множества причин о «плохом качестве» этих проектов мало кто знает и говорит. Считаю, что все проекты, которые финансируются МОН РК, должны быть доступны всем желающим в интернете. В открытый доступ стоит также выложить детальные ежегодные бюджеты всех казахстанских университетов. Без этого мы никогда не избавимся от коррупции, нецелевых трат и других негативных явлений.

В-четвертых, необходимо дебюрократизировать систему образования. Как в вузах, так и в школах преподаватели продолжают заниматься ненужной «бумажной» работой ради оценки эффективности преподавания. Думаю, мы могли бы перенять американский опыт, где оценивается научная часть (публикации в ведущих базах данных, индексы цитируемости и т.д.), а также учитывается рейтинг, формируемый с учетом мнений студентов, у которых данный преподаватель вел занятия.

В-пятых, необходимо изменить систему ЕНТ. Она вынуждает школьников вслепую выбирать профессию в конце 11-го класса. По сути, 90-95 процентов абитуриентов получают кота в мешке. К примеру, в США на первом курсе обучения студенты определяют лишь направление (гуманитарные науки, инженерия, социальные науки и т.д.), а уже на втором выбирают основную и иногда дополнительную специализацию (major и minor). Плюсы такого подхода заключаются в том, что к тому времени они успевают адаптироваться и понять, в чем их призвание. Почему бы не внедрить этот опыт у нас? Пусть по итогам ЕНТ разыгрываются гранты не на специальности, а на направления.

В-шестых, необходимо отказаться от устаревшей советской практики групповых учебных планов. Согласно европейскому и тому же американскому опыту, студенты должны самостоятельно выбирать себе траекторию обучения, в том числе посещать те лекции, которые им нужны и интересны. Такая система заставляет их быстрее «взрослеть» и более  ответственно относиться к учебе.

В целом, думаю, на реформу казахстанской науки потребуется большее количество усилий и времени, в отличие от системы высшего образования, которая медленно, но верно движется в сторону западной модели.

Жазира Дуйсенбекова, председатель совета Казахстанской ассоциации малого и среднего бизнеса El Tiregi:

«Нам нужно освободиться от советской бюрократической системы»

- На любые инициативы в сфере образования население обычно реагирует скептически: «Снова реформы?! Сколько же можно!!!». И это неудивительно, если учесть, что ни одна из них не носила серьезного характера. С самого момента обретения независимости мы в основном занимались полумерами. А ведь качественное образование – вопрос национальной безопасности. Это важнейшее условие, без которого говорить о нормальном развитии государства не приходится.

Проблема в том, что наша система образования в основе своей советская и больше нацелена на управление, нежели на само обучение. Как была жесткая вертикаль по типу «министерство – облоно – районо – школа», так она и осталась. Причем эта вертикаль не терпит альтернативного мнения. Функционер от образования – бог и царь для нижестоящих, вплоть до директора школы. В итоге самыми бесправными и более всех страдающими оказываются те, кто представляет собой весь смысл существования этой огромной бюрократической машины и на кого она в принципе должна работать - простые учителя.

Можно сделать образование 12-летним, внедрить новые учебники и т.д., но этого будет мало. В идеале реформа должна предполагать комплексные изменения на всех уровнях системы. А это значит, что мы сначала должны решить те системные проблемы, которые мешают нам двигаться дальше. Это, в частности, низкие зарплаты учителей, которые делают эту профессию непопулярной, их бесправность, которая приводит к множеству злоупотреблений и коррупции.

Но главное – нужно освободиться от советской бюрократической системы управления образованием. Нынешний аппарат слишком раздут. Тогда как достаточно самого министерства, где будут сидеть только профессионалы, и 16 офисов в регионах. Это понимают все. Еще в программе «100 шагов» был определен курс на оптимизацию, упрощение системы госуправления, внедрение элементов самоуправления, передачу ряда функций в конкурентную среду. Сфере образование это особенно необходимо.

Есть отличный пример реформы, проведенной в Грузии. Он подходит нам больше, чем даже опыт Финляндии, где лучшее в мире среднее образование. Все-таки у нас была одна система, следовательно, и проблемы мы унаследовали похожие. Однако в Грузии, в отличие от нас, сумели сделать школы конкурентоспособными. Там финансирование выделяется на каждого ученика отдельно. То есть чем качественнее школа, тем больше она привлечет детей, соответственно больше получит денег… К тому же Грузия давно упразднила управления образования на местах. Эти полномочия переданы местному сообществу, которое избирает попечительский совет, который и принимает управленческие решения - например, назначает директоров школ.

Разумеется, чтобы претворить эти реформы в жизнь, необходима политическая воля, принципиальная готовность пойти, к примеру, на те же расходы по увеличению зарплат учителей. Этот вопрос, а также реформа системы управления, как я уже говорила, сейчас должны быть для правительства первостепенными. Все остальные меры, касающиеся, к примеру, содержания образования, выпуска учебников, подготовки кадров и т.п., могут быть решены только после этого.

Отандық білім беру жүйесі мен қазақстандық ғылым көптеген сәтсіз реформаларды бастан кешіргендігің кесірінен, енді қандай да болмасын өзгерістер күмәнмен және оның жай-күйін одан әрі қиындатады деген сенімділікпен қабылданады. Бірақ, ұмтылыс болса, кез келген жағдайда шешім табуға болады...

 

Дариға Берденова, орыс тілі мен әдебиеті мұғалімі (еңбек өтілі 30 жылдан астам): «Қашанғы басымызды құмға жасыруға болады?!»

- Егер мен министр болсам, ең алдымен халықпен ақылдасатын едім: оған бұл реформалар қажет пе? Олар қандай пайда немесе, керісінше, зиян келтіруі мүмкін? Педагогикалық қоғамдастыққа жүгінер едім, сарапшыларды тартар едім, басқа елдердің тәжірибесін зерттер едім. Әлемнің өзгеріп жатқаны түсінікті, реформалар қажет, бірақ оларды бірінші сыныптан бастап біртіндеп енгізу қисынды болар еді. Ал бізде бұл балалар, ата-аналар, педагогтар әлі дайын болмаған кезде бір сәтте бірнеше параллельде жасалатыны, менің ойымша, жауапсыз! Барлығы революциялық түрде емес, эволюциялық жолмен жүруі керек.

Біріншіден, егер реформалар сөзсіз керек болса, олар математика сияқты іргелі ғылымдарды оқыту әдістемесін қозғамауы тиіс. Бұл тілдерге де қатысты. Жаңартылған бағдарлама неліктен тіл және математика бойынша оқу сауаттылығын қалыптастыруға бағытталғаны маған түсініксіз. «Қарапайымнан күрделіге қарай» принципі бойынша жүйелі оқыту мүлдем кетті ме? Ал біздің реформаторлар оның арқасында тамаша білім алып, адам болды. Неге олар оқушылардың бүгінгі ұрпағын осындай терең білім алу мүмкіндігінен айырады?

Мысалы, неге оқушының мәтінді түсінуі бірінші жоспарға шығады?  Әрине, бұл да маңызды, бірақ бұл жағдайда біз сауатсыз адамдардың ұрпағын өсіреміз. Иә, сауаттылық болжанып отыр, бірақ оны қалыптастыруға бөлінген сағат іс жүзінде жоқ. Ал әдебиет пен тіл адам жадын, зияткерлік еңбекті, рухани мұраны сақтайды. Қазіргі балалар кейінгі ұрпақтарға не қалдырады?

Екіншіден, білім берудегі барлық реформалардың жүзеге асыратын мұғалімдер деген маңызды факторды әрдайым ескеру қажет. Оның орнына, олар уақыттарын шексіз есептер, талдаулар, анықтамаларға жұмсайды. Биік трибуналардан педагогтардың міндеттерін азайттық деп айтқанмен, бірақ бұл олай емес. Жоспарлар электронды түрде енгізілгенмен, бізден әлі де қағаз формасын талап етеді. Комиссиялар ҚР БҒМ-нің тиісті нұсқауын білмейді немесе елемейді деген ой келеді... Оның үстіне қағаз тонналап қоқысқа кетіп жатыр.

Үшіншіден, мен мұғалімдерді сынып жетекшілігінен босатып, оқушылармен тікелей тәрбие жұмыстарымен айналысатын тәрбиешілер штатын енгізер едім. Сонымен қатар, шәкірттері түрлі олимпиадалар мен байқаулардың жеңімпаздары болып, ғылыми жобаларды қорғайтын оқытушыларды көтермелеу мүмкіндігін қарастырар еді. Балалар грамоталар алған кезде жеке бастамашылығымен оларды дайындауға көп уақыт пен күш жұмсаған мұғалімдердің есімі аталмайтыны әділетсіздік, ол белсенділіктен бас тартқызуы мүмкін.

Төртіншіден, жалақы үстемесіне қатысты мәселені пысықтау керек.

Жаңартылған бағдарламамен жұмыс істейтін сыныптардың мұғалімдері жалақының 30% тек бір ставка бойынша (18 сағат) алатын болады. Жаңартылған бағдарлама бойынша ставкадан артық сағат саны бар адамдар бұл пайыздарды ала алмайды. Мен министрдің орнында болсам мұғалімнің ставкасын 18 сағаттан 14 сағатқа өзгертер едім, өйткені оларға қосымша сағат алуға тура келеді, нәтижесінде олар физикалық және эмоциялық тұрғыда шаршайды. Бұл мәселе бірнеше рет көтерілген, оны шешетін кез еді.

Бесіншіден, мен ескі бағдарлама бойынша оқитын оқушыларға арналған ҰБТ-ның ескі форматын қалдырар едім. Біздің мұғалімдер үлкен проблемаға тап болды – екі жыл ішінде олар бітіретін сыныптарда ескі бағдарламамен сабақ жүргізіп, емтихандарға оқушыларды жаңартылған бағдарлама бойынша дайындайды. Парадокс!

Алтыншыдан, білім беру бағдарламаларының авторлығын міндетті түрде көрсету керек. Біздің қоғам жаңа оқулықтарға қарсы тұрады, бірақ мәселе мүлдем оларға қатысты емес. Тәжірибелі мұғалім кез келген оқу құралы бойынша жұмыс істей алады. Сұрақтар бейтаныс құрастырушы жасаған бағдарламаның өзіне қатысты туындайды. Неліктен бізде бұл ақпарат қатаң құпияландырылған екен. Менің ойымша, халық өз батыр-реформаторларын білуі тиіс!

Жетіншіден, мен бағалау жүйесін қайтару мәселесін көтерер едім. Қазір біздің мектеп өмірінде оқушылардың білімі туралы толық түсінік бермейтін жиынтық және формативті бағалау түрлері бар. Ата-аналардың айтуынша, «балалар формативті жүйеге өте қуанады», әрине, бұл түсінікті, өйткені олар бағалау болмаса, сабақтарға дұрыс дайындалмайды. Менің ойымша, оқушылар бағалаудан қорқады деген тұжырым шындыққа сәйкес келмейді. Ондайлар аз, бірақ біз әрқашан оларға лайық тәсілдер таба аламыз. Егер формативті бағалаудың болуы тек оқушылардың «баға алу қорқынышымен» ғана түсіндірілсе, онда оның қандай мағынасы бар? Қанша дегенмен, баға қажет, тіпті ол баллмен көрсетілсе де. Бұл балаларды ынталандырып, тәртіпке келтіреді, ал ата-аналарға олардың үлгерімі туралы мәліметті білуге мүмкіндік береді.

Сегізіншіден, шенеунік аппаратын қысқарту қажет. Мұғалімдердің үстінен қарайтын шенеуніктердің саны көп және оның әр-қайсысы оған кеңес беруге ниеттенеді. Бірнеше жыл бұрын аудандық білім бөлімінің меңгерушісі мектеп бітіруші сынып оқушыларымен өткізген бір жиналыс еске түседі. Шенеунік тек қана айқайлап, егер ҰБТ-да қажетті көрсеткіштер қамтамасыз етілмесе барлығын жұмыстан босатумен қорқытқан. Бірақ қашанғы түйеқұс тәрізді басымызды құмға жасыруға болады?! Мектеп жасанды жоғары пайызды көрсеткеннен кімге жеңіл болады? Ал мектепті ондайды жасауға мәжбүр етеді.

Осыдан аудандық білім беру бөлімдеріне қатысты тоғызыншы тармақ шығады. Мүмкін, басыма бәле табармын, бірақ ортақ пікірді айтпасам болмайды. Аудандық білім бөлімінің қызметкерлері үнемі өз жұмысына мектеп мұғалімдерін, оқу ісінің меңгерушілерін және директорларды оларға талдаулар, есептер жасау үшін тартады. Жақында менің әріптесімді осы мақсатта тіпті сабақтан босатып алды. Олар не үшін қажет, әсіресе қалаларда? Денсаулық сақтау министрлігі аудандық бөлімдерсіз де жұмыс істеп жүр емеспе.

Ал, оныншы, мен мектептерде міндетті түрде кұзетші штат бірлігін енгізер едім. Ең бастысы – қауіпсіздік! Ата-аналар, әжелер, аталар және басқа да туыстар түрінде мектепке ұрылар мен есі дұрыс емес адамдар кіреді. Бізде психикалық ауытқулары бар әйел сыныптарды аралап, балаларды қорқытқан жағдай болды…

Соңында еске салатын жәй: кадрлар бәрін шешеді! Мектепте білікті мамандар жұмыс істеуі керек!

 

Жақсылық Сәбитов, тарихшы: «Докторантураны реформалау керек»

- Менің университетте сабақ беру тәжірибем бар, бірақ өкінішке орай, мектепте сабақ берген емеспін. Сондықтан бастауыш және орта білім беру мәселелері туралы қысқаша айтамын. Менің ойымша, Қазақстанда «Назарбаев зияткерлік мектептерінің» өте сәтті тәжірибесі бар, оны еліміздің барлық жалпы білім беру мекемелеріне тарату жақсы болар еді. Бірақ алдымен мұғалімдердің жалақысын министрлердің жалақысының (бұл норманы заң жүзінде бекіте отырып) 60-80 пайызы деңгейіне дейін көтеру керек. Мектеп  – ел мен қоғамның іргетасы. Оны реформалай отырып, біз іс жүзінде біздің болашағымызды бағдарламалаймыз. Ал мұнда үнемдеуге болмайды. Балаларды адамшылық капиталының жоғары деңгейі бар мұғалімдер оқытуы тиіс, ал қажетті қаржыландырусыз мектептерге ондай адамдар келмейді.

Жоғары білім мен ғылымға келетін болсақ, мұнда да, бірінші кезекте, оқытушылар мен ғылыми қызметкерлердің еңбек ақысын айтарлықтай көтеру қажет. Олар тек бір жерде жұмыс істеуі керек (қосымша жұмыссыз). Өзінің тәжірибесі бойынша дәрежеленген ұлттық жоғары оқу орнында оқытушының (PhD немесе ғылым кандидаты дәрежесімен) ставкасы 100 мың теңгеге жуық, қарапайым ЖОО-да – одан да төмен. Көптеген оқытушылар айына 150 мың теңге алу үшін 1,5 ставкадан алуға мәжбүр.

Сонымен қатар, ғылыми дәрежесі бар адамдар ғана оқыту құқығына ие болатын норманы белгілеу қажет деп есептеймін. Әдетте, оқытушылардың төмен табысы – жоғары оқу орындарынан ақылды адамдардың кетуінің басты себептерінің бірі. Мен доктор, ғылым кандидаттары және PhD басқа салаларға кеткені туралы көптеген мысалдарды білемін. Мысалы, менің бір танысым, профессор, өзінің мәртебесіне, академиялық мансабына қарамастан, өз университетіне салыстырғанда бес есе жоғары жалақысы бар аудармашы-синхронисттің жұмысына кетті!

Барлық деректер базасы (Web of Science, Scopus, РИНЦ ядросы) бойынша ең дәйексөз алынған қазақстандық тарихшылардың үздік 5 қатарына кіретін белгілі археолог айына 50-60 мың теңге алады! Ал ағылшын тілді кеңістіктегі қазақстандық тарихшы болып саналған және АҚШ-та, Ұлыбританияда, Жапонияда кітаптар шығарған тарихшы-шығыстанушы (қайтыс болған) 70 мың теңге алатын. Ең қызығы, одан кеңес алатын адам «Назарбаев Университетінде» жұмыс істеп, американдық ЖОО-да сияқты 10 мың доллар жалақы алатын.

Екіншіден, мен ғылыми кадрларды дайындаумен тығыз айналысатын едім. Осыған байланысты бүгін бізде күрделі мәселелер бар. Докторантураға түскендердің тек 5 пайызы ғылымда қалады және докторанттардың 19 пайызы ғана өз диссертацияларын қорғайды. Бұл да жалақы деңгейінің төмендігімен түсіндіріледі. Көптеген өршіл адамдар айына 110 мың немесе 55 мың теңгеге жұмыс істеуге келіспейді (2016 жылы ЖОО ғылыми қызметкерлері мен оқытушыларының ресми орташа жалақысы). PhD дәрежесіне ие болу оларға ғылымнан тыс әлдеқайда көп дивидендтер (материалдық және символдық) бере алады.

Біздің ғалымдар лайықты табыс таба бастағанша ғылым летаргиялық ұйқыдан шықпайды. Екінші жағынан, докторантураға адамдар кейде ғылым үшін емес, шәкіртақы, «академиялық туризм», «ұзартылған студенттік кез» үшін барады. Докторанттардың санын кафедралар мен ғылыми жетекшілердің ғылыми көрсеткіштеріне нақты байланыстыра отырып, жалпы докторантураны реформалау қажет. Ғалымдарды жоғары ғылыми көрсеткіштері бар ғалымдар дайындауы керек (Хирш индексі, дәйексөзділік индексі).

Үшіншіден, ғылым ашық және есеп беруші болуы тиіс. Мен ғылыми есептерді қарағанда, көп кезде плагиатқа тап боламын, сонымен қатар ұтымсыз немесе мақсатсыз ақша жұмсалатыны анықталады. Бірақ бұл жобалардың «нашар сапасы» туралы көптеген себептерге байланысты білетін, және оны айтатын адамдар шамалы. ҚР БҒМ қаржыландыратын жобалар Интернетте барлық ниет білдірушілерге қолжетімді болуы тиіс деп есептеймін. Сондай-ақ, барлық қазақстандық университеттердің жыл сайынғы бюджеті да ашық болуы қажет. Онсыз біз ешқашан сыбайлас жемқорлықтан, мақсатсыз шығындардан және басқа да жағымсыз құбылыстардан құтылмаймыз.

Төртіншіден, білім беру жүйесін бюрократизациядан арылту қажет. Жоғары оқу орындарында да, мектептерде де оқытушылар оқытудың тиімділігін бағалау үшін қажетсіз «қағаз» жұмысымен айналысуды жалғастыруда. Менің ойымша, біз американдық тәжірибені қабылдасақ болар еді, онда ғылыми бөлім бағаланады (жетекші деректер базасындағы жарияланымдар, дәйексөзділік және т.б. индекстері), сондай-ақ осы оқытушы сабақ жүргізген студенттердің пікірін ескере отырып қалыптасатын рейтинг есепке алынады.

Бесіншіден, ҰБТ жүйесін өзгерту қажет. Ол 11-ші сыныптың соңында мектеп оқушыларын мамандықты көз жұмып таңдауға мәжбүр етеді. Іс жүзінде, талапкерлердің 90-95 пайызы өкінеді. Мысалы, АҚШ-та оқудың бірінші курсында студенттер тек бағытты (гуманитарлық ғылымдар, инженерия, әлеуметтік ғылымдар және т.б.) анықтайды, ал екіншісінде негізгі, ал кейде қосымша мамандануды (major және minor) таңдайды. Мұндай тәсілдің артықшылығы – сол уақытта олар бейімділіктерін түсінуге үлгереді. Неге бұл тәжірибені бізде енгізбеске? ҰБТ қорытындысы бойынша гранттар мамандықтарға емес, бағыттарға берілетін болсын.

Алтыншыдан, топтық оқу жоспарларының ескірген кеңестік тәжірибесінен бас тарту қажет. Еуропалық және американдық тәжірибеге сәйкес, студенттер өз бетінше оқу траекториясын таңдап, оның ішінде оларға қажетті және қызықты дәрістерге қатысуы керек. Мұндай жүйе оларды тезірек «жетілуге» және оқуға жауапкершілікпен қарауға талпындырады.

Жалпы алғанда, баяу бірақ дұрыс бағытпен батыс үлгісіне қарай жылжып келе жатқан жоғары білім беру жүйесіне қарағанда, Қазақстан ғылымының реформасына көбірек уақыт пен күш-жігер қажет болады деп ойлаймын.

 

Жазира Дүйсенбекова, El Tiregi Қазақстандық шағын және орта бизнес қауымдастығы кеңесінің төрайымы:

«Біз кеңестік бюрократиялық жүйеден арылуымыз қажет»

- Білім беру саласындағы кез келген бастамаларға халық әдетте сенімсіздікпен қарайды. Бұл таңқаларлық емес, әсіресе олардың бірде-біреуі дұрыс нәтиже әкелмегенін ескерсе. Тәуелсіздік алған сәттен бастап біз негізінен жартылай шаралармен айналыстық. Ал сапалы білім – Ұлттық қауіпсіздік мәселесі. Бұл маңызды шарт, онсыз мемлекеттің қалыпты дамуы туралы айтуға болмайды.

Мәселе біздің білім беру жүйесі өзінің кеңестік негізінде оқытудың өзіне емес, оны басқаруға көбірек бағытталған. «Министрлік – облоно – аудан – мектеп» үлгісі бойынша қатаң қадағалау қалпында қалды. Бұл вертикаль балама пікірге төзбейді. Білім берудің функционері – төмен тұрғандар үшін (тіпті мектеп директорына дейін) құдай, патша. Нәтижесінде білім берудің барлық мәнін білдіретін қарапайым мұғалімдер ең құқықсыз болып, көп азап шегеді.

12 жылдық білім беруді, жаңа оқулықтарды енгізуге болады, бірақ бұл жетіспейді. Ең дұрысы, реформа жүйенің барлық деңгейлерінде кешенді өзгерістерді болжауға тиіс. Біз алдымен одан әрі қозғалуға кедергі келтіретін жүйелік проблемаларды шешуіміз керек. Бұл, атап айтқанда, мұғалімдердің төмен жалақысы, олар бұл мамандықтың мәртебесін төмендетеді, көптеген бұзушылықтар мен сыбайлас жемқорлыққа әкеп соқтырады.

Ең бастысы – білім беруді басқарудың кеңестік бюрократиялық жүйесінен арылу керек. Қазіргі аппарат тым үлкен. Министрлікте тек кәсіпқойлар жұмыс істесе және өңірлерде 16 кеңсе болса соның өзі жеткілікті. Бұны бәрі де түсінеді. «100 қадам» бағдарламасында мемлекеттік басқару жүйесін оңтайландыру, оңайлату, өзін-өзі басқару элементтерін енгізу, бірқатар функцияларды бәсекелестік ортаға беру бағыты белгіленген. Бұл әсіресе білім беру саласында қажет.

Грузияда жүргізілген реформалардың тамаша мысалы бар. Ол әлемде ең жақсы орта білім алған Финляндияның тәжірибесіне қарағанда біз үшін қолайлы болады. Дегенмен, кезінде бізде бір жүйе болған еді, сондықтан проблемаларымыз ұқсас. Алайда Грузияда, бізге қарағанда, мектептерді бәсекеге қабілетті ете алды. Онда қаржыландыру әр оқушыға бөлек бөлінеді. Яғни, мектеп неғұрлым сапалы болса, ол балаларды көбірек тартады, тиісінше көп ақша алады... Грузияда жергілікті білім беру бөлімі баяғыда жойылған. Бұл өкілеттіктер басқару шешімдерін қабылдап, мектеп директорларын тағайындауға құқылы қамқоршылық кеңесін сайлайтын жергілікті қоғамдастыққа берілді.

Әрине, бұл реформаларды жүзеге асыру үшін саяси ерік-жігер қажет, мысалы, мұғалімдердің жалақысын арттыру жөніндегі шығыстарға баруға қағидатты дайындық қажет. Бұл мәселе және басқару жүйесін реформалау қазір үкімет үшін бірінші кезекте болуы тиіс. Ал білім беру мазмұнына, оқулықтар шығаруға, кадрлар даярлауға қатысты қалған шаралардың барлығы осыдан кейін ғана шешілуі мүмкін.

Тут была мобильная реклама Тут была реклама

Комментарии