ЧЕТВЕРГ, 6 СЕНТЯБРЯ 2018 ГОДА
7881 10-08-2018, 06:05

Казахские национальные ценности: что сохранить, а с чем безжалостно расстаться?

Қазақтың ұлттық құндылықтары: қайсысын сақтап, қайсысын жою қажет?

Национальные ценности каждого этноса неизбежно претерпевают трансформацию. Таков закон эволюции. В то же время некоторая их часть может сохраняться на протяжении веков. О ценностях казахского народа рассуждают наши известные соотечественники, которым мы адресовали следующие вопросы:

  1. Какие национальные ценности казахов, на ваш взгляд, сохраняют свою значимость и актуальны по сей день, а какие из них устарели и не вписываются в современные реалии?
  2. Нужны ли казахам новые ценности, и на какой философской основе (традиционной казахской, либеральной или какой-то еще) они должны зиждиться?
  3. Кому должна принадлежать главная роль в процессе культивирования ценностей – государству, обществу, семье, школе?
  4. Этнический аспект национальных ценностей – непременное условие, или же с учетом того, что на дворе все же XXI век, эти ценности должны базироваться на каких-то универсальных (общечеловеческих) принципах?

Марат Толибаев, блогер: «Считаю, что должно быть сочетание восточных и западных ценностей»

1. Издревле казахскими национальными ценностями считались:

– свобода (любой казах мог за одну ночь собрать свою юрту и откочевать с семьей в другой аул или в бескрайнюю степь);

– взаимовыручка (знаменитый казахский обычай «асар», когда весь аул помогал построить дом или собрать новое стадо скота взамен сгоревшего жилища или павшего от джута стада);

– гостеприимство (обычай, обусловленный ценностью любого странника в безлюдных степях);

– уважение к старшим (в определенных пределах вполне положительное явление, связывающее поколения).

Эти и ряд других ценностей сохраняют актуальность по сей день.

В то же время есть и такие ценности, которые явно не вписываются в современные реалии. Например, это:

– трайбализм (разделение единой нации по родам, оказание различных привилегий по родовому признаку, что недопустимо, особенно на государственной службе);

– протекционизм

(оказание противоправной поддержки друзьям и родственникам в различных вопросах, так называемое телефонное право или «принцип баке-саке»);

– кичливость (выставление напоказ своих реальных или мнимых достоинств в части материального богатства, родственных связей, собственных достижений или достижений близких).

2. Жизнь постоянно движется вперед, и все меняется. В том числе и моральные ценности. В казахстанском обществе изменения тоже неизбежны. Но какие новые ценности нам нужно принять? Думаю, что это должен быть микс (сочетание, смешение) восточных и западных ценностей – само евразийское расположение нашей страны предполагает такой сценарий.

Мы могли бы гармонично сочетать, например, свободу личности с уважением к старшим. То есть, каждый молодой человек должен с уважением относиться к старшему поколению, но при этом старшее поколение не должно ограничивать молодежь в выборе ею своего жизненного пути. Образец такой гармонии мы видим в японском обществе.

Или, к примеру, свойственные Западу индивидуализм и эгоизм могут сочетаться с взаимовыручкой в обществе. Так уже и происходит во многих европейских странах. Важными элементами такой конструкции являются добровольность и сознательность.

То есть, насытившись своим эгоизмом, люди из соображений гуманности (но ни в коем случае не по принуждению) делятся благами с нуждающимися.

3. Конечно, приоритет должен быть за обществом в целом. В идеале оно первично, а государство вторично. То есть, теоретически общество возникло раньше и уже для удовлетворения своих нужд создало государство. Поэтому общество диктует государству свои ценности, а не наоборот.

Семья, школа в данном случае тоже вторичны. Они всего лишь зеркально отражают явления, происходящие в обществе. Например, если в обществе в целом царит диктат силы во взаимоотношениях, то такая модель поведения (с позиции силы) будет неизбежно присутствовать и в семье, и в школе.

4. Этнический аспект еще будет присутствовать определенное время в национальных ценностях. Если же рассматривать отдаленную перспективу, например, на 30-50 лет вперед, то, несомненно, по мере глобализации мира, то есть более свободного перемещения людей по свету и более свободного перетока информации морально-этические ценности будут унифицироваться и трансформироваться в общечеловеческие.

Владислав Юрицын, журналист интернет-газеты ZonaKZ: «Не думаю, что базовые казахские ценности отличаются от общечеловеческих»

1. Сразу оговорюсь, что в своей жизни я контактировал с казахами, чьи наборы ценностей отличались очень сильно, а порой диаметрально. Правда, даже если это были оралманы из Узбекистана (точнее, Каракалпакии) и Туркменистана, то они понимали русский язык.

С казахоязычными этническими казахами, не владеющими русским языком на приемлемом уровне, я не общался.

Думаю, очень показательна история моего знакомого Ныгмета. Он как-то в разговоре заметил, что вопрос «Из какого ты рода?» первый раз услышал во время учебы в КазГУ (тогда еще имени Кирова). Раньше его спрашивали «С какого «района»?» (он алматинский городской казах).

Я слышал две версии про казахские рода. Одни считают, что казахи делятся на них, другие – что они объединяются в них. Лично мне кажется, что первых несколько больше.

Тема «ру» богата самой разнообразной спецификой. К примеру, я абсолютно верю Дастану Кадыржанову, что «кремлевские» тролли, «косящие» под казахов на различных форумах или в соцсетях (когда к тому имеются политические поводы) «по шежире пробиваются на раз».

Мне импонирует казахская традиция помогать родственникам. Но оборотная сторона такой медали приводит к снижению ценности государства и непониманию важности государства как социального института и феномена, который требует определенных усилий и жертвенности. Складывается впечатление, что фраза «принес пользу государству» для многих казахов не имеет высокой ценности. Здесь на первом месте стоит помощь своей родне и часто за счет государства. При этом я встречал реальных фанатов общественного и государственного блага, которые понимают и осознают смысл коллективных форм общежития и функционирования, да и вообще важности общих структур и правил игры.

2. Я не жил в типичном казахском ауле, поэтому традиционные казахские ценности для меня носят абстрактный характер. Из эмпирического опыта знаю, что казахи-мужчины в разных аудиториях могут говорить противоречащие друг другу вещи, поэтому трудно понять, в каких случаях они искренни и что у таких людей в голове, когда они остаются наедине с собой.

Женщины-казашки куда более последовательны в своих пристрастиях и артикуляции взглядов на жизнь.

Мне даже свои собственные ценности трудно идентифицировать и классифицировать, ибо в свое время я был октябренком, пионером и комсомольцем, чья идеологическая и поведенческая матрица не исчезла и в новое время. Среди казахов я встречал и встречаю людей с аналогичной постсоветской картиной мира, которая сопоставима и совместима с моей.

Мы запросто находим общий язык, можем делать общие проекты и совместно решать возникающие проблемы.

С необязательными и вороватыми людьми я дел не веду и просто сворачиваю отношения. Получается, что через систему своеобразных фильтров я формирую свое окружение (в самом широком смысле слова), и мне в нем комфортно. Казахов в сфере моего общения и взаимодействия много.

Мне кажется, ценности должны быть такими, чтобы они способствовали человеческому развитию и блокировали деструктивные начала. А какие они при этом в своей основе – традиционные, либеральные, религиозные – вопрос второй. Когда происходят шокирующие события вроде убийства Дениса Тена, то сразу проявляется, насколько атомизировано общество в Казахстане и казахи в частности, как они по-разному реагируют на одинаковые раздражающие и провоцирующие факторы.

Однако если вывести некую среднюю результирующую, то казахи даже в деструктивное время стараются вести себя прагматично, а это многого стоит. Сжимающаяся ресурсная среда, безработица, усиливающийся налоговый прессинг со стороны государства ставят людей

в условия, когда трудно проявлять свои лучшие качества и скрывать недостатки. Как бы то ни было, казахи в основной своей массе ведут себя достойно, а значит, и базовые ценности нормально проходят проверку суровыми испытаниями.

3. Сам я из семьи пожарных, верил в советскую пожарную охрану и думал, что в том виде, в каком она существовала, эта служба будет всегда, пока ее не стало вовсе. Так вот, многие люди, которые выступали образцами профессионализма, служебного долга и человеческой этики в советской системе, в «ревущие девяностые» быстро переобулись и все пошло на продажу. Те, кто сумел сохранить прежние внутренние установки, оказались в меньшинстве. Получается, что каркас держит людей лучше и надежнее, чем стержень (как минимум в плане количественных показателей).

Роль государства очень важна, так как оно формирует каркас. Если каркас уродливый, то и наполнение его будет соответствующим. Но это в большом масштабе. А на индивидуальном уровне приоритет однозначно за семьей. Семья – это конкретика, а государство создает фон, на котором протекает семейное воспитание. Однако надо помнить: когда меняется фон – меняются и происходящие на нем процессы.

4. Мы в данном случае говорим о казахах. В моем круге общения есть те, кто воспитан на русской и (или) казахской литературе (Есенберлин, Ауэзов, Нурпеисов, Момышулы), Карлосе Кастанеде (в переводе на русский, разумеется), Паоло Коэльо, дзен-буддизме, индийских ведах, интересе к японской истории и культурным образцам. На кого-то сильное влияние оказал Голливуд, кто-то помешан на футболе (глобальном).

Я не знаю, какое значение и удельный вес имеет этнический – собственно казахский – компонент, однако он присутствует однозначно. Я с высокой долей вероятности могу предполагать, как конкретные казахи поступят в том или ином случае на основе своих архетипов.

Не думаю, что базовые казахские ценности на основе народных сказок (даже в приглаженных переводах и редактуре советского времени), чем-то отличаются от универсальных общечеловеческих принципов. Просто на дворе информационная эпоха, и возможность выбора чего угодно (включая идентичности) стала несравненно шире, чем всего пару десятилетий назад. При всем при этом есть вещи, которые живут в казахах на уровне генотипа и никуда не деваются, даже погружаясь в одежды глобализации, урбанизации и Интернета.

Евфрат Имамбек, социо-антрополог, кандидат педагогических наук: «Зачем нам мир, если в нем не будет казахов?»

1. Действительно, национальные ценности трансформируются, что предполагает не только их улучшение, но и деформацию. Это как раз то, что и происходило с нашими традиционными духовными ценностями в течение последних ста лет в силу известных причин. Самое трагичное заключается в том, что мы до сих пор не смогли полностью восстановить их, а многие и вовсе утеряны безвозвратно.

Что входит в перечень традиционных казахских ценностей? Давайте перечислим некоторые из них, те, что сохранились в общественном сознании.

Во-первых, это то, что казахи называли «Жеті қазына» – «Семь сокровищ». Конечно, это конь – Жүйрік ат. Затем зоркий орел – қыран бүркіт, неутомимая борзая – құмай тазы. Само собой разумеется, оружие.

Многие воспринимают их через этнографическую призму и думают, что они уже устарели. Но при этом забывают, что в культуре казахского традиционного общества эти объекты ОПРЕДМЕЧИВАЮТ духовные ценности.

Например, конь – это не только верный друг, но еще и мобильность, готовность и способность в любой момент перемещаться на дальние расстояния. А еще это неприятие любой формы застоя. А что значит для казаха тазы? Это не просто собака, а олицетворение надежного, верного, умного и бесстрашного друга, который никогда не подведет. И такое глубокое философское содержание стоит за каждой составляющей «Жеті қазыны».

Во-вторых, это ценности морально-этические. Например, казахи придавали принципиально важное значение семейным ценностям вообще и качествам жены в частности. Но, к сожалению, именно в этом сегменте произошли самые серьезные деформации. И, на мой взгляд, именно они обусловили катастрофические проблемы в социологии нашей семьи. Они же весьма негативно сказываются и на ситуации с казахским языком.

Парадоксальность развития культурных процессов в казахском социуме ХХ века хорошо видна на примере отношения к женщине. С одной стороны, государство провозглашало принцип равенства полов, и следует признать, что на официальном уровне при советском строе положение женщины выглядело предпочтительнее, нежели в тех же западных демократиях.

В массовом сознании казахстанского общества, в котором преобладала русско-казахская культурная среда, женщина часто занимала главенствующее положение внутри семьи. Помните словосочетание «жена-командир»? Насколько я знаю, подобное было совершенно немыслимо в европейской бытовой культуре той эпохи.

Но, с другой стороны, деформация культурных ценностей привела к конфликту по линии «сноха – родители мужа». Для традиционной семьи это было совершенно нехарактерно. Ведь в казахском обществе сноха (келин) почиталась больше, чем дочь. И это было вполне естественно, поскольку

келин – это та, кто остается хозяйкой «қара шаңырақ»«отчего дома» своего мужа. Она рожает наследников и продолжателей рода. Тогда как дочь уходит в чужую семью и становится «отрезанным ломтем».

Все вышеуказанные деформации крайне негативно сказались на духовнонравственном состоянии казахского социума.

2. Новые ценности необходимы не только казахам, но и всему казахстанскому обществу в целом. При этом следует понимать, что речь идет о традиционных казахских ценностях, адаптированных к современным условиям. Их нельзя взять из совершенно чуждой нам среды и механически перенести на нашу почву – такое казахский народ уже пережил в XX веке, и это имело трагические для него последствия. Процессы, происходившие на рубеже XX-XXI веков, в этом плане тоже нельзя назвать однозначными. Но здесь уже мы сами в стремлении интегрироваться в мировое пространство взяли моду демонстрировать высокомерие по отношению к собственному духовному наследию.

Навязывание чуждых казахскому традиционному обществу ценностей привело к серьезным катаклизмам (прежде всего, социально-культурным) и поставило казахов на грань выживания в плане сохранения своей идентичности. Позволю себе перефразировать риторический, но очень справедливый вопрос одного из современных мировых лидеров: «А зачем нам мир, если в нем не будет казахов?».

Если бы мы сумели сохранить казахскую традиционную культуру, то она благополучно смогла бы адаптироваться и к либеральной системе, и к любой другой. Самый наглядный в этом плане пример – сегодняшняя Япония. Мало кто знает, что одним из первых законов, принятых в Японии после ее капитуляции, был закон о культуре. Оккупационные власти пошли на этот компромисс, и потому сегодня между Японией и США нет конфликтов политического характера.

За прошедшие годы японцы совершили огромный рывок в своем цивилизационном развитии, при этом сохранив свою идентичность и показав пример того, как можно соединить традиционное и новое.

3. В науке это называется социализацией личности. Здесь должна быть триада: государство (школа) – общество – семья. Если представить образно, то это должен быть равнобедренный треугольник, каждая сторона которого несет равномерную нагрузку. Малейший перекос может привести к дисгармонии.

При этом, безусловно, основанием треугольника является семья. Именно в семье формируется языковой приоритет, а если еще точнее, формируется язык, с которым ребенок пойдет по жизни. Во многом проблемы с языком в казахском обществе проистекают от неправильного понимания того, как должны расставляться приоритеты в этом вопросе.

Стандартная ситуация: в казахских семьях представители старшего поколения зачастую разговаривают между собой на родном языке, а с детьми и внуками – на русском. И при этом почему-то думают, что казахский язык придет сам по себе. НЕ ПРИДЕТ!

Между тем, язык – это единственный и незаменимый инструмент передачи духовных ценностей и традиций. Способность ребенка усваивать его максимально развита первые три года жизни, после чего она снижается, и происходит это в геометрической прогрессии. Поэтому совершенно ошибочно думать, что ребенок сможет выучиться родному языку после того, как он вырастет.

4. Признаюсь честно, мне не очень нравится термин «этнический». В нем есть что-то уничижительное по отношению, прежде всего, к казахской культуре. Взять, например, такое изобретение новояза, как «этнопедагогика». Хотя на самом деле речь идет о нормальной национальной традиционной педагогике казахов, которой следовало бы оказать продуманную государственную поддержку. Нужна комплексная программа с целью внедрения в практику ее золотого опыта, аккумулированного нашими предками.

Если же говорить об универсальных принципах, то мы ими в свое время чересчур увлеклись, следуя так называемым общечеловеческим ценностям. Скажем, под предлогом необходимости соответствовать принципам пресловутого пролетарского интернационализма нас фактически лишили базовых основ собственно казахского менталитета.

Почему-то в этом самом пролетарском интернационализме преобладающей стала только одна культура – русская, которая в одностороннем порядке была объявлена единственной, способной его представлять. И все согласились, хотя это был величайший обман и изощренный фокус большевистской идеологии. Да и подходы были сугубо иезуитские.

Но даже после обретения независимости мы продолжали идти по накатанному пути, придерживаясь все тех же универсальных принципов общечеловеческих ценностей. При этом плохо понимая, что это такое.

У нас даже в терминах произошла путаница. Например, мы провозгласили принцип межнационального согласия. В то время как следовало говорить о внутринациональном согласии. Когда рассуждают о межнациональном согласии, то в общественное сознание закладывается понимание того, что в стране есть несколько наций. А в современной политологии доминирующим принципом является государство-нация – то есть народ, скрепленный общей идеей, переплетенный общественными связями, опирающийся на каркас государства.

Одна из самых важных наших ценностей – толерантность. А, между прочим, толерантность (и этническая, и конфессиональная) – это чисто казахская традиционная ценность. У казахов есть философема «адамгершілік», которая может считаться квинтэссенцией казахской толерантности. Даже если под твой шанырак приходил недруг, ты обязан был гарантировать ему кров, дастархан и неприкосновенность. У какого народа был такой уровень терпимости? Разве это не высшая общечеловеческая ценность? И она у нас в крови.

Только хотелось бы, чтобы она не была односторонней, когда обращение на казахском языке к неказахам опять, как при «развитом социализме», начинает восприниматься чуть ли не как оскорбление.

Әрбір этностың ұлттық құндылықтары сөзсіз өзгеріп отырады. Бұл эволюция заңы. Сонымен қатар, олардың кейбіреулері ғасырлар бойы сақталуы мүмкін. Қазақ халқының құндылықтары жөнінде біздің танымал отандастарымыздың пікірлерін білу үшін, оларға келесі сұрақтарды жолдадық:

  1. Қазақтың қандай ұлттық құндылықтары, сіздің ойыңызша, маңыздылығын сақтап, бүгін өзекті болып табылады және қайсысы ескіріп, қазіргі уақытқа сай келмейді?
  2. Қазақтарға жаңа құндылықтар керек пе, және олар қандай философияда негізделуі керек?
  3. Құндылықтарды дамыту үдерісінде басты рөлді кім атқару керек - мемлекет, қоғам, отбасы немесе мектеп пе?
  4. Ұлттық құндылықтардың этникалық аспектісі - бұл қажетті жағдай ма, немесе қазір ХХІ ғасыр екендігін ескерііп, бұл құндылықтар жалпы адамзатық принциптерге негізделу керек пе?

Марат Толибаев, блогер: «Шығыс пен батыстың құндылықтарын біріктіру керек деп ойлаймын»

  1. Ежелгі заманнан қалыптасқан қазақтың ұлттық құндылықтары:

- еркіндік (кез-келген қазақ отбасымен бірге басқа ауылға немесе шексіз далаға қоныс аудара алатын);

- өзара көмек (қазақтың әйгілі әдет-ғұрпы: бүкіл ауыл болып, өртенген үйдің орнына уй салуға немесе қырылған малдың орнына жаңа табын жинауға көмектесетін);

- қонақжайлылық (кез-келген көшпелілердің құндылығымен байланысты);

- ақсақалдарға құрмет (ұрпақтарды байланыстыратын жағымды құбылыс).

Осы және басқа да құндылықтар бүгін де өзекті болып қала береді.

Сонымен қатар, қазіргі заманға сай келмейтін құндылықтар бар. Мысалы:

- трайбализм (руы бойынша әртүрлі жеңілдіктер беру, әсіресе мемлекеттік қызметте);

- протекционизм (достар мен туыстарына заңсыз қолдау көрсету, «телефон құқығы» немесе «бәке-сәке принципі»);

- мақтану (өздерінің немесе туыстарының жетістіктерін, материалдық байлығын мақтан ету).

  1. Өмір үнемі алға жылжып, бәрі де өзгереді. Оған қоса моральдық құндылықтар да өзгереді. Қазақ қоғамында да өзгерістер сөзсіз болып турады. Біз қандай жаңа құндылықтарды қабылдауымыз керек? Менің ойымша, бұл шығыс және батыс құндылықтарының қоспасы болу тиіс - біздің еліміздің еуразиялық орны да мұндай сценарийді ұсынады.

Біз ақсақалдарға құрмет көрсетуді адамның еркіндігімен біріктіре аламыз. Әрбір жас адам қарияларды құрметтеуі керек, бірақ олар да жастарды өздерінің өмір жолын таңдауда шектемеуі керек. Осындай үйлесімділіктің үлгісін Жапон қоғамында көруге болады.

Немесе батысқа тән даралылық пен эгоизм қоғамдағы өзара көмекпен біріктірілуі мүмкін. Осы қарым-қатынастың маңызды элементтері – адамның өз еркі мен санасы. Олар өзімшілдігімен қаныққан соң адамгершілік білдіріп (бірақ ешқандай мәжбүрліктен емес) кедейлермен бөліседі.

  1. Әрине, басымдық тұтастай қоғамда болуы керек, өйткені алдымен қоғам пайда болып, өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін мемлекет құрған. Сондықтан қоғам өз құндылықтарын мемлекеттен талап етеді.

Отбасы мен мектеп те бұл жағдайда екінші орында. Олар тек қоғамдағы құбылыстарды айқындайды.

  1. Ұлттық құндылықтарда этникалық аспектісі әлі де болады. Алыс болашақта 30-50 жыл ішінде әлемнің жаһандануы сайын адамдардың бүкіл әлем бойынша еркін жүруіне және ақпараттың еркін ағуына байланысты, моральдық, этикалық құндылықтар біртіндеп жалпы адамзаттық құндылыққа айналады.

Владислав Юрицын, ZonaKZ интернет газетінің журналисі: «Мен қазақтың негізгі құндылықтары әмбебап құндыдықтардан өзгеше емес деп ойлаймын»

  1. Мен өмірімде құндылықтары ерекшеленетін қазақтармен қатынастым. Алайда Өзбекстаннан (дәлірек айтқанда, Қарақалпақстаннан) және Түркіменстаннан келген оралмандар орыс тілін түсінеді.

Орыс тілінде мүлдем сөйлемейтін этникалық қазақтармен сөйлескен емеспін.

Менің досым Нигмет ҚазМУ-да оқып жүргенде (ол кезде Киров атындағы). «руыңыз қандай?» - деген сұрақты өмірінде бірінші рет естіпті. Бұрын оған «қай ауданнан келдіңіз?» - деген сұрақ қойылатын (ол алматылық,  қалалық қазақ).

Мен қазақтың руы туралы екі нұсқаны естідім. Біреулердің ойынша, қазақтар ол арқылы бөлінеді, басқалары болса ру біріктіреді деп санайды. Меніңше, бөлінеді деп есептейтіндердің саны көп.

«Py» тақырыбы түрлі ерекшеліктерге бай. Мысалы, мен Дастан Қадыржановқа толық сенемін. Оның пікірінше әртүрлі форумдарда, әлеуметтік желілерде (саяси себептер болған кезде) қазақтардың атын жамылып жазып отырған кремльдегі араздатушыларды «шежіре бойынша бірден анықтауға болады».

Қазақтардың өз туыстарына көмектесу дәстүрі маған өте ұнайды. Бірақ ол әлеуметтік институттың және мемлекеттің маңыздылығын азайтады. Көптеген қазақтар «мемлекетке пайда әкелу» деген ұғым жоғары құндылық емес деп санайды. Бұл жерде бірінші кезекте туыстарына көмектесу, кейде мемлекет есебінен жәрдем беру. Сонымен қатар, қоғамдық жұмыс істеу нысандарын және жалпы құрылымдары мен ережелерінің маңызды мағынасын түсінетін, әлеуметтік және қоғамдық игілігіне нақты жанкүйер адамдарды да кездестірдім.

  1. Мен әдеттегі қазақ ауылында тұрмадым, сондықтан мен үшін дәстүрлі қазақ құндылықтары дерексіз сипатқа тән. Эмпирикалық тәжірибеде қазақтың ерлері әртүрлі аудиторияда кейде өз сөздеріне қайшы нәрселерді айтатынын білемін. Сондықтан олардың қайсысы шынайы екені белгісіз, және мұндай адамдар жалғыз қалған кезде олардың ойында не бар екенін түсіну қиын.

Қазақ әйелдердің көзқарастары мен өмір жайлы сөздері  әлде қайда бір-біріне сай келеді.

Менің ойымша, құндылықтар адам дамуына үлес қосып, бүлдіргіш бастамаларды тоқтату керек. Қазақтар көбінесе өздерінің абыройын сақтай біледі, сондықтан олардың негізгі құндылықтары ауыр сынақтардың тексеруінен де өтеді.

  1. Мемлекеттің рөлі өте маңызды, себебі ол керегені қалыптастырады. Жеке деңгейде басымдық, әрине, отбасында. Отбасы деген нақтылық, ал мемлекет жанұядағы тәрбиенің негізін қалайды. Дегенмен, есте сақтауымыз керек: фон өзгергенде, өтіп жатқан процестер де өзгереді.
  2. Мен қазақ халық ертегілерінде негізделген құндылықтар жалпы адамзат принциптерінен өзгеше деп ойламаймын. Тек ақпараттық дәуірінде соңғы 20 жылда таңдау бұрыннан әлдеқайда кеңірек болды. Және кейбір нәрселер қазақтарда генотип деңгейінде сақталып, тіпті жаһандану, урбанизация және Интернетке батқан жағдайда да ешқайда кетпейді.

Евфрат Имамбеков, әлеуметтік антрополог, педагогикалық ғылымдар кандидаты: «Егер , қазақтар болмаса, әлемнің бізге не қажеті бар?»

  1. Ұлттық құндылықтар өзгеріп отырады, яғни олардың тек жақсаруы ғана емес, деформациясы да болады. Кейбір себептерге байланысты соңғы жүз жылда біздің дәстүрлі рухани құндылықтарымыз дәл осылай болды. Өкінішке орай оларды әлі толық қалпына келтіру мүмкіндігі болмады, ал оның талайы қайтарымсыз жоғалды.

Дәстүрлі қазақ құндылықтарына не кіреді? Қоғамдық санада сақталғандарын атап өтейік.

Біріншіден, ол қазақтың «Жеті Қазынасы»: Жүйрік ат, Қыран Бүркіт, Құмай тазы. Әрине, қару.

Көпшілік оларды этнографиялық призма арқылы қабылдап, ескірген деп ойлайды. Сонымен қатар, олар қазақ дәстүрлі қоғамының мәдениетінде бұл объектілер рухани құндылықтарын ЗАТТАНДЫРАТЫНЫ туралы ұмытады.

Мысалы, жылқы – тек жақсы дос емес, ол кез келген уақытта алыс қашықтыққа жеткізетін ұтқырлық. Қазақ үшін тазы нені білдіреді? Бұл жай ғана ит емес, ол сенімді, адал, ақылды және батыл дос. «Жеті Қазынаның» әр компонентінде осындай терең философиялық мазмұн бар.

Екіншіден, бұл моральдық және этикалық құндылықтар. Мысалы, қазақтар жалпы отбасылық құндылықтарға, соның ішінде әйеліне де ерекше маңыз беретін. Өкінішке орай, бұл сегментте деформациялар орын алған. Менің ойымша, олар біздің отбасы әлеуметтануында жойқын проблемалар туғызды. Олар сондай-ақ қазақ тіліндегі жағдайға теріс әсер береді.

ХХ ғасырдағы қазақ қоғамындағы мәдени процестердің сипаты әйелге деген қарым-қатынас мысалында анық көрінеді. Бір жағынан, мемлекет теңдік принципін жариялаған, және ресми деңгейде кеңестік жүйе бойынша әйелдердің мәртебесі көтеріліп, батыс демократиясынан да артық болатын.

  1. Жаңа құндылықтар қазақтар үшін ғана емес, сонымен бірге бүкіл қазақстандық қоғам үшін қажет. Дәстүрлі қазақ құндылықтары заманауи жағдайларға бейімделгенін түсіну қажет. Құндылықтарды толығымен бөтен жерден алып, біздің топыраққа механикалық тәсілмен ауыстыруға болмайды – мұндайды қазақстандықтар ХХ ғасырда бастан өткізген және оның талай қайғылы салдары болды. XX-XXI ғасырдың кез-келген кезеңінде орын алған үдерістер бір мәнді деп айтуға болмайды. Бірақ ғаламдық кеңістікпен бірігуге ұмтылу барысында өзіміздің рухани мұраларға қатысты менсінбеушілік көрсету сәнге айналды.

Қазақ дәстүрлі қоғамына бөтен құндылықтарды енгізу елеулі катаклизмдерге (ең алдымен, әлеуметтік-мәдени) алып келді және қазақтарды өздерінің жеке басын сақтау тұрғысында әрекет етуге мәжбүрлеген. Заманауи әлемдік көшбасшылардың риторикалық, бірақ өте әділ сөздерін өзгертуді жөн көрдім: «Егер қазақтар болмаса, әлемнің бізге не қажеті бар?»

Біз қазақтың дәстүрлі мәдениетін сақтай алсақ, ол либералдық жүйеге де, кез-келген басқа адамдарға да бейімделе алады. Бұл тұрғыдан алғанда Жапония - ең айқын мысал. Жапония капитуляцияға қол қойған кезде, олардың қабылданған алғашқы заңдардың бірі мәдениет туралы заң болғанын білетін адамдар көп емес. Оларды оккупациялаған билік бұл талапқа келіскен, сондықтан бүгін Жапония мен АҚШ арасында саяси қақтығыстар жоқ.

Көптеген жылдар бойы жапондықтар өздерінің өркениеттік дамуында үлкен қадам жасады, сонымен қатар өздерінің сәйкестігін сақтап, дәстүрлі және заманауи құндылықтарды біріктірудің үлгісін көрсетті.

  1. Ғылымда бұл адамның социализациясы деп аталады. Мұнда мемлекет (мектеп) – қоғам – отбасы бірге болуы қажет. Ол жан-жағы бірдей жүктемелі үшбұрышқа тән болуы тиіс. Кішігірім қиғаштық дисгармонияға әкелуі мүмкін.

Бұл жағдайда, әрине, отбасы үшбұрыштың негізі  болып табылады. Жанұяда тіл басымдықтары қалыптасады, бала үйде қалыптысқан тіл арқылы өмірге қадам басады. Көптеген жағдайларда қазақ қоғамындағы тілмен байланысты проблемалар осы мәселеде басымдықтарды қалай анықтау керектігін түсінбеуден туындайды.

Стандартты жағдай: қазақ отбасыларында ересек адамдар жиі ана тілінде сөйлеседі, ал балалар мен немерелер - орыс тілінде сөйлеседі. Олар қазақ тілі өздігімен келеді деп ойлайды. КЕЛМЕЙДІ!

Сонымен қатар, тіл - рухани құндылықтар мен дәстүрлерді жалғастыратын жалғыз және өте қажетті құрал. Баланың тіл үйрену қабілеті өмірдің алғашқы үш жылы ішінде барынша дамиды, содан кейін ол геометриялық прогрессияда азаяды. Сондықтан, бала өсіп шыққаннан кейін өз ана тілін меңгере алады деп ойлау мүлде қате.

  1. Мен «этникалық» деген терминді ұнатпайтынымды мойындаймын. Ол қазақ мәдениетін төмендететін көзқарасты білдіреді. Мысалы, «этнопедагогика» деген жаңадан шыққан сөзді алайық. Ол қазақ халқының ұлттық дәстүрлі педагогикасы болып табылғанмен, алайда оны мемлекеттің мұқият қолдауымен қамтамасыз ету керек. Біздің ата-бабаларымыздың жинаған алтын тәжірибесін қазіргі педагогикалық практикаға енгізудің кешенді бағдарламасы қажет.

Егер біз жалпы адамзатқа тән қағидаттар туралы айтатын болсақ, онда біз бір уақытта әмбебап деп саналатын құндылықтарға сүйеніп, ұлттық құндылықтардан алыстап кеттік. Мысалы, пролетарлық интернационализм қағидаттарына сəйкес болу үшін, біз қазақтарға тән ақыл-ойдан айырылдық.

Осы пролетарлық интернационализмде тек бір ғана мәдениет басым болды, бір жақты тұрғыда оны білдіретін орыс мәдениеті болып табылатын. Ол большевиктер идеологиясының ең үлкен алдаудың күрделі бағыты болғанмен, бірақ бәрі де оған келісті.

Алайда тәуелсіздік алғаннан кейін де біз жалпы адамзатқа тән құндылықтарының әмбебап қағидаттарына сүйеніп жүрген жолымызды ұстандық.

Біз тіпті терминдерді де шатастырып алдық. Мысалы, ішкі үйлесімділік туралы айтудың орнына, біз ұлттар аралық келісім қағидасын жарияладық. Этностардың арасындағы келісім туралы айтқан кезде, қоғамның санасында елде бірнеше халық бар деген ұғым қалыптасады.

Ал қазіргі заманауи саяси ғылымда мемлекеттік тұрғыда негізделген, әлеуметтік қатынастармен бекітіліп ортақ идеямен байланыстырылған ұлт-мемлекет, яғни халық үстемдік қағида болып табылады.

Біздің ең маңызды құндылықтарымыздың бірі - толеранттылық. Алайда, толеранттылық (этникалық және конфессиялық) – қазақтың дәстүрлі құндылығы. Қазақта «адамгершiлiк» деген философиялық ұғым бар, оны қазақтың толеранттылығының квинтэссенциясы деп есептеуге болады. Шаңырағыңа дұшпаның келген болсада, сен оған баспана, дастархан және қауіпсіздік кепілін бересің. Қай ел төзімділіктің осындай деңгейіне жеткен? Бұл жалпыға ортақ аса жоғары құндылық емес пе? Бұл біздің қанымыздағы құндылық.

Комментарии

Нет комментариев

Комментарии к данной статье отсутствуют. Напишите первым!

Оставить мнение