Просматривая ленты соцсетей, все чаще приходишь к выводу, что казахстанцев охватила эпидемия безумства и они вознамерились кувалдой навести порядок в лавке с хрусталем. Ожесточенные споры с пеной у рта, тонны грязи и оскорблений, угрозы набить морду уже давно стали «нормой». Даже собаки ведут себя приличнее. Что с нами происходит? Куда мы катимся? Чтобы разобраться в этом, мы обратились к экспертам со следующими вопросами:

1. Часто можно слышать, что обострившиеся в последнее время дискуссии в СМИ и социальных сетях о национальном вопросе, об отношении к недавней истории кем-то инициируются и управляются. Но кем? Наиболее распространенные варианты: а) самой нашей властью чтобы отвлечь внимание от реальных политических и экономических проблем; б)внешними игроками (Россия, США), которые преследуют свои интересы. Какая из этих версий и насколько соответствует действительности?
2. Налицо все большая поляризация сторон, дискутирующих вокруг этих вопросов (а это наиболее активная часть общества). Уже есть факты, когда оппоненты назначают через соцсети «стрелки» для разборок. К чему может привести дальнейшее повышение градуса дискуссий?
3. Должно ли государство каким-либо образом реагировать на подобного рода активность в соцсетях? Если да, то как?

Нурул Рахимбек, политолог: «Эта «жвачка» будет продолжаться»

1. Я думаю, что нерешенный у нас по сей день национальный вопрос служит для правящих политических сил смежных государств как бы вспомогательной зоной, где можно манипулировать общественным мнением. Ведь мы как общество еще не достигли той степени политической культуры, которая необходима при обсуждении столь сложных вопросов.

У нас, например, нет альтернативных позиций по государственным программам. И из-за недостатка выброса адреналина мы скатываемся к баталиям вокруг вопросов этнической принадлежности, сексуальной ориентации и так далее.

Нельзя сказать, что какие-то из перечисленных вами источников специально инициируют дискуссии по национальному вопросу. В силу обстоятельств он время от времени сам по себе становится актуальным или, как модно сейчас говорить, хайповым, а политическим силам лишь остается, не напрягаясь, направлять его в нужное для себя русло. Но раз это происходит на территории нашей страны, то, конечно же, в большей степени к этому причастны власти Казахстана, которые используют государственную неопределенность в национальном вопросе для разведения по сторонам и управления каждой этнической группой по отдельности.

Однако я бы не сказал, что наши правители нас от чего-то каждый раз отвлекают. Ибо отвлекать особо-то не от чего и незачем. Учитывая пассивность граждан, правительство может принимать любые решения, не боясь реакции населения. Да и потом, как можно отвлечь от чего-то граждан в цифровой век? Разве они истуканы? Сегодня в том же «Фейсбуке» все проблемы как на ладони.

Лично я хотел бы все-таки, чтобы вопрос национальной идентичности оставался неприкосновенным для властей обеих стран и стал прерогативой самого общества. Но, к сожалению, само общество видит все только в свете инициатив власти. Мол, если национальный вопрос поднимается, значит, это дело ее рук. Не секрет, что частенько в политических дискуссиях стороны переходят на личности. А это признак слабости позиций самих дискутирующих. Вообще, уровень политических дебатов у нас очень низок. Но с чего он будет высоким, если в Казахстане по сей день была только одна главенствующая партия?

2.Я уже затронул тему отсутствия культуры ведения политических дебатов. К тому же многие просто боятся участвовать в них. В том же «Фейсбуке», где физически не ви дишь оппонента, пользователи готовы изливать душу как на исповеди. Но как только речь заходит об участии в дискуссии «тета-тет», оппонентов как ветром сдувает. Насколько мне известно, факты назначения «стрелок» вызваны именно желанием подискутировать, что называется, вживую и не подразумевают мордобой. Но чаще все сводится к хайпу, как в одном известном мне случае, когда одна из сторон, приглашенная к дискуссии, отказалась от встречи из-за надуманной боязни получить по ее итогам разукрашенный «фейс».

Дальнейшее повышение градуса, конечно же, приведет к бесполезной трате времени. Ведь те, кто поднимает вопрос национального самоопределения, не откажутся от своих позиций, а те, кто противостоит им, просто не имеют достаточной смелости, чтобы выразить свое мнение в оффлайне.

А потому эта «жвачка» будет продолжаться. Некоторые считают, что эти вопросы незначительны – мол, что, «в стране нет других проблем»? Конечно же, есть, но ведь никто не призывает бросить все и заниматься только национальным самоопределением. Это можно делать параллельно.

Просто надо смотреть на данный вопрос с точки зрения демократии. А она нам говорит, что большинство все равно определяет повестку, и рано или поздно наше общество к этому придет. Мне кажется, гражданам надо не бояться, а, наоборот, больше общаться друг с другом.

Помнится, работая в неправительственном секторе, я реализовал проект дискуссионного клуба, в котором принимали участие такие фигуры, как Жакиянов, Свиридов и другие. Причем это делалось на безвозмездной основе. Но именно такой проект помогал снимать напряжение в обществе и порой вырабатывать общую гражданскую позицию, которую мы потом адресовали властям.

3. Нет, не должно. Мне кажется, что чем меньше государство вмешивается в сферу гражданского сектора, тем лучше. Если вам знаком термин «самоуправление», то это как раз тот самый случай. Гражданское общество должно функционировать, основываясь на концепции самоуправления. И если возникают острые ситуации, то опять же нужно больше говорить друг с другом. А для этого сегодня есть много дискуссионных площадок. Единственное, когда государству стоит обращать внимание на такую активность, это в случае угрозы национальной безопасности.

Например, отдельная часть общества уязвима в вопросах своих симпатий к прошлому (а именно к советским временам), и вот здесь возможно использование этой питательной среды внешними империалистическими бактериями для культивирования сепаратистских настроений. Такие вещи должны строго пресекаться. А задача достойных граждан заключается в том, чтобы выявлять подобные случаи и обращать на них внимание государства. И это не стукачество, не поклеп, как было по отношению к честным людям в сталинские времена. Это проявление гражданской ответственности.

Айман Жусупова, социолог, ведущий эксперт Института мировой экономики и политики при Фонде первого президента РК: «Государство должно регулировать интернет-пространство»

1. Кто бы ни пытался раздуть какой-либо вопрос (а заинтересованной стороной в определенной ситуации может быть кто угодно), дискуссия не получит распространения, если эта тема не волнует граждан страны.

2. Речь здесь идет о так называемом «языке ненависти». К нему относят подстрекательство к ненависти, прежде всего, в отношении группы лиц, определяемой по признаку расы, этнической принадлежности, национального происхождения, пола, вероисповедания, сексуальной ориентации и т. д. Это может быть любая форма выражения, расценивающаяся как оскорбительная для расовых, этнических и религиозных групп, других выделяемых (discrete) меньшинств или женщин.

Такое поведение достаточно жестко карается в развитых государствах. Например, во всех странах Евросоюза действуют конвенции, прямо обязывающие преследовать за разжигание ненависти. В Великобритании и Германии приняты законы о защите личной информации и неприкосновенности частной жизни, что дает возможность требовать удаления незаконно размещенных сведений, а также взыскивать компенсации за нанесение морального вреда.

Скажем, в Германии в октябре прошлого года вступил в силу закон, предусматривающий жесткую систему штрафов в отношении социальных сетей, не удаливших незаконный контент. Сумма штрафов составляет от 5 до 50 миллионов евро. Это решение, по мнению властей, пусть и не является «идеальным», но позволит решить проблему модерации и распространения так называемого «языка ненависти» и «фальшивых» новостей.

3. Учитывая те риски, которые несет в себе развитие информационных технологий, Интернета, все государства так или иначе регулируют эту сферу, и такой подход, безусловно, оправдан. Что делает государство для предупреждения подобного рода активности? В первую очередь, ужесточает законодательство во всем спектре интернет-регулирования. Подходы тут делятся на так называемые постмодерацию и премодерацию.

Например, варианты регулирования в США и Европе исследователи характеризуют как основанные на принципе постмодерации – это когда государство устанавливает правила поведения в Интернете, за нарушение которых могут быть применены весьма жесткие санкции. Принцип же премодерации заключается в получении доступа в Сеть с одобрения соответствующих властей. В частности, он узаконен в Китае. В России сегодня тоже предпринимаются попытки пойти по пути КНР, чтобы воспрепятствовать вмешательству СМИ других государств во внутренние дела страны.

Безусловно, желание государств регулировать Интернет не приветствуется ведущими IT-компаниями, которые заявляют о том, что свобода слова и право людей на неприкосновенность личной жизни находятся под угрозой из-за активной борьбы с распространением экстремистских материалов. Тем не менее, правительства всех стран настаивают на регулировании интернетпространства, объясняя это необходимостью обеспечения общественной безопасности. Наиболее красноречиво данную позицию аргументирует премьер-министр Австралии Малкольм Тернбулл: «Приватность террориста не важнее общественной безопасности». Подобные же требования к Интернет-провайдерам выдвигались и правительствами ряда других стран, в частности, французскими силовиками после терактов в Париже. Руководство Франции однозначно заявляет, что ситуация, когда крупные интернет-компании не предоставляют доступ к данным, неприемлема. В США ради обеспечения национальной безопасности представители ФБР в случае необходимости тоже могут обязать такие корпорации, как Google и ряд других крупнейших IT-компаний, обнародовать переписку клиентов почтового сервиса, находящуюся на серверах за пределами США. Тогда как американские IT-гиганты настаивают на невмешательстве государства в личное пространство л ю д е й . В частности , Microsoft выступает за то, чтобы уведомлять клиентов о просмотре личной корреспонденции, пересылаемой посредством электронной почты. Иначе говоря, государство вправе и должно регулировать интернет-пространство.

Әлеуметтік желілердің таспаларын қарап шыққаныңызда, қазақстандықтардың ақылсыздық эпидемиясына ұшырағаны туралы қорытындыға келесіз, өйткені олардың хрусталь сататын дүкеннің ішінде дәу қолбалғаның күшімен тәртіп орнататын ойлары бар. Ауыздарынан көбігі шашырап, шетсіз қатыгездікті көрсететін дау-дамай, бірін-бірі қорлап, тіпті ұрып-соғуға дайын. Осындай масқара бұрыннан бері «әдеттегі іс» болды. Олармен салыстырғанда тіпті иттер де өздерін әдептілеу ұстайды деуге болады. Бізге не болып жатыр? Біз қайда кетіп барамыз? Мұны түсіну үшін біз келесі мәселелер бойынша сарапшылардың пікіріне жүгіну мақсатымен оларға осындай сұрақтар қойдық:

1. Көп жағдайларда бұқаралық ақпарат құралдарында және әлеуметтік желілерде өткен ұлттық мәселе туралы, жақындағы тарихқа көзқарас туралы соңғы пікірталастардың біреулер арнайы бастап, оны басқаратыны туралы естиміз. Бірақ оны кімдер ұйымдастырады? Ерекше кең таралған нұсқалар осындай: а) біздің өзіміздің билік органдары халықтың назарын нақты саяси және экономикалық проблемалардан алыстату мақсатымен жасайды; б) Өз мүдделерін көздейтін сыртқы ойыншылардың (Ресей, АҚШ) іс-әрекеттері. Осы нұсқалардың қайсысы және қаншалықты шындыққа сәйкес келеді?
2. Осы мәселелерді талқылайтын тараптардың арасында (бұл қоғамның ең белсенді бөлігі) өсіп келе жатқан поляризациясы бар. Жанжалдарды әрі қарай жалғастыру үшін қарсыластар әлеуметтік желілер арқылы «кездесу орындарын» да тағайындайды. Талқылау дәрежесінің одан әрі өсуі қандай нәтижелерге апаруы мүмкін?
3. Әлеуметтік желілердегі мұндай белсенділікке мемлекет назар аударуға тиісті ме? Егер солай болса, қандай тәсілдерді қолдану қажет?

Нурул Рахимбек, саясаттанушы: «Бұл «сағыз» әлі де жалғасады»

1. Менің ойымша, біздегі осы күнге дейін шешілмеген ұлттық мәселе көршілес мемлекеттердің биліктегі ​​саяси күштеріне қоғамдық пікірді басқарып, өздеріне лайықты манипуляция жасағанға өте ынғайлы қосалқы аймақ болып табылады. Өйткені, осындай күрделі мәселелерді талқылауға қажетті саяси мәдениет деңгейіне біз қоғам ретінде әлі жеткен жоқпыз.

Мысалы, бізде мемлекеттік бағдарламаларда балама (альтернативті) позициялар жоқ. Адреналинді шығарудың басқа амалы болмағандықтан, біз этникалық, жыныстық бағдар және т.б. мәселелер бойынша шайқасамыз.

Сонымен қатар, қандай да бір дереккөздер ұлттық мәселе бойынша талқылауды арнайы бастап ұйымдастырады деп айтуға болмайды. Жағдайға байланысты, кейде мәселе өздігінен заманға сай өзекті, маңызды болады, ал саяси күштер ешбір қиындықсыз, оп-оңай оны өздеріне қажетті каналға бағыттауды жалғастыруда. Бірақ бұл біздің еліміздің аумағында болғандықтан, әрине, көп жағдайда осы мәселеге Қазақстан билігі араласады, басқаша айтканда, мемлекеттің ұлт жөніндегі мәселе бойынша бір шешімге келмегенін қолданып әр-бір этникалық топты жан жаққа бөліп, оларды жеке-жеке басқарады.

Алайда, біздің басшыларымыз бізді әрдайым бір нәрселерден алыстатып отырады деп айтпас едім. Өйткені қазір назарымызды алшақтататын ешнәрсе қалмады, сондықтан біздің назарымызды алыстатудың ешқандай қажеттілігі жоқ. Азаматтардың пассивтілігін ескере отырып, халықтың реакциясынан қорықпай үкімет кез-келген шешімдерді қабылдай алады. Сонда сандық ғасырдағы азаматтарды қандай да бір нәрседен алшақтата аласың ба? Олар тастан жасалған пұттар ма? Бүгінгі күні «Facebook»-та барлық мәселелер ашық алақанда тұрғандай елдің бәріне көрінеді.   

Менің ойлауым бойынша, ұлттық сәйкестілік мәселесі екі мемлекеттің де биліктеріне қол жетісті болмауы керек және қоғамның өзіндік құқығы болуға тиіс. Өкінішке орай, қоғам бәрін тек биліктің бастамалары аясында ғана көреді. Егер ұлттық мәселе көтерілсе, оның бәрін билік жасап отыр деп есептеледі. Саяси пікірталастарда тараптар жеке тұлғаларға жүгінетіні ешкімге де құпия емес - ол дебатшылардың позицияларының әлсіздігінің белгісі. Жалпы алғанда, біздің еліміздегі саяси пікірталас деңгейі өте төмен. Бірақ, бүгінгі күнге дейін Қазақстанда жалғыз ғана басты партия болса, онда ол қалай жоғары болады?

2. Бізде саяси пікірсайыстар жүргізу мәдениетінің жоқтығы туралы мен жоғарыда айтып кеттім. Сонымен қатар, көптеген адамдар оларға қатысудан қорқады. «Facebook»-та пайдаланушылар өз қарсыласын көрмегендіктен ойындағының бәрін айтуға дайын. Бірақ пікірталасқа бетпе-бет қатысуға келгенде, қарсыластар тайып тұрады. Менің білуімше, «кездесу орындарын» тағайындау – ол өз-ара кездесіп, мәселені талқылау ниетімен жасалған. Ондай кездесулер шайқасу немесе бет-бұзу деген ұғымды білдірмейді. Бірақ көбінде талқылауға шақырған кезде екінші жақ кездесуден бас тартады, өйткені ол жерде оны ұрып-соғады деп қорқады.

Дау дәрежесінің одан әрі өсуі, әрине, тектен-текке уақытты жоғалтуға әкеледі. Өйткені, ұлттық өзін-өзі анықтау туралы мәселеге келгенде, өз ұстанымдарынан бас тартпайды, ал олардың қарсыластарының өз пікірлерін бетпе-бет кездесіп білдіруге жеткілікті батылдықтары жоқ.

Сондықтан бұл «сағыз» жалғаса береді. Кейбіреулер бұл мәселені маңызды емес деп санайды: «елде басқа да проблемалар жоқ па?» - деп. Әрине, бар, бірақ ешкім де бәрін тастап тек ұлттық өзін-өзі анықтауға ғана қатысты мәселені шешуге шақырмайды. Ол параллельді түрде жасалуы да мүмкін.

Бұл мәселені демократия тұрғысынан қарау керек. Қалайда болмаса, күн тәртібін көпшілік айқындайды, ерте ме, кеш пе, біздің қоғам осындайға келеді. Менің ойымша, азаматтар қорықпауға тиіс, керісінше, бір-бірімен көбірек араласулары керек.

Мен үкіметтік емес секторда жұмыс істеген кезде Жақиянов, Свиридов және басқа тұлғалар қатысқан пікірталас клубын ұйымдастырдым. Ол төлемақысыз негізде жасалған. Бірақ дәл осындай жоба қоғамдағы шиеленісті жеңілдетуге көмектесетін, кейде біз жалпы азаматтық көзқарасты айқындап, оны билікке жолдайтынбыз.

3. Жоқ, жоқ. Менің ойымша, мемлекет неғүрлым азаматтық секторға аз араласса, соғұрлым жақсы болады. Егер сіз «өзін-өзі басқару» деген терминді білсеңіз, онда бұл дәл осылай. Азаматтық қоғам өзін-өзі басқару тұжырымдамасы негізінде жұмыс істеуі керек. Ал жанға батар жағдайлар болса, қайтадан бірі-бірімен сөйлесулері керек. Бүгінгі таңда бұл үшін көптеген пікірталас алаңдары бар. Мемлекет тек ұлттық қауіпсіздікке қатер төнген жағдайда осындай белсенділікке назар аударуы қажет.

Мысалы, қоғамның жеке бөлігі көңілдеріне жақын мәселелерде осал болып табылады (атап айтқанда Кеңес дәуірі), бұл жерде империалистік сепаратистік көңіл-күйді өсіру үшін осы жағдайды пайдалануға мүмкідік туындайды. Мұндай нәрселер қатаң түрде басылуы керек. Ал нағыз азаматтардың міндеті - осындай жағдайларды анықтап, оған үкіметтің назарын аудару. Ол Сталин дәуіріндегідей адал адамдарға жала жабу емес. Бұл азаматтық жауапкершіліктің белгісі.

Айман Жүсіпова, әлеуметтанушы, Қазақстанның бірінші президенті фондына қарасты Әлемдік экономика және саясат институтының жетекші сарапшысы: «Мемлекет Интернет кеңістігін реттеуге тиіс»

1. Кім де болмаса кез келген мәселені көтеріп, түймеден түйе жасамақшы болса да (белгілі бір жағдайдың жасалуына мүдделі кез келген адам болуы мүмкін), егер ол тақырып азаматтарды алаңдатпайтын болса, пікір-талас әрі қарай жалғаспайды.
2. Бұл жердегі әңгіме «өшпенділік тілі» жөнінде. Оған кез келген тұлғалар тобына - этникалық, ұлттық шығу тегі, жынысы, діні, жыныстық бағдары және т.б. қарсы, нәсілдік қорлау ретінде қарастырылуы араздыққа итермелейді. Ол этникалық және діни топтар, басқа дискретті (discrete) азшылықтар немесе әйелдер.

Дамыған елдерде осындай іс-әрекет өте қатаң жазаланады. Мысалы, барлық ЕО елдерінде тікелей араздықты қоздырғаны үшін қудалауға міндеттейтін конвенция бар. Ұлыбритания мен Германияда жеке деректерге және жеке өміріне қол сұғылмаушылық құқықтарын қорғау туралы заңдар қабылданды, заңсыз орналастырылған ақпаратты жоюды, сондай-ақ моральдық зиян келтіргені үшін өтемақы талап етуге мүмкіндік берілген.

Мысалы, Германияда өткен жылдың қазан айында әлеуметтік желілерде қатысты айыппұлдар жүйесін көздейтін қатаң заң қабылданды. Кез келген заңсыз орналастырған жарияламаны жоймағаны үшін 5-тен 50 миллион еуроға дейін айыппұл салынады. Биліктің ойынша, ол шешім «мінсіз» емес болғанменен, бірақ ол арқылы модерациялауды және «өшпенділік сөздер» мен «жалған» жаңалықтарды тарату мәселесін шешуге болады.

3. Ақпараттық технологиялардың және Интернеттың дамуы бірқатар қатерлер тудырады. Сондықтан әрбір мемлекет қалайда болмаса осы аймақты реттейді, сондай-ақ осы тәсіл, әрине, дұрыс. Бұл іс-әрекеттің алдын алу үшін мемлекет не істейді? Ең алдымен, ол Интернетті реттеудің барлық спектріне қатысты заңдарды қатайтады. Мұнда көзқарастар постмодерация және премодерация деп аталады.

Мысалы, зерттеушілердің сипаттаулары бойынша, АҚШ-та және Еуропада Интернеттегі ережелер алдын-ала белгіленеді, ал оны бұзған үшін өте қатаң мемлекеттік санкциялар қолданылады. Премодерация дегеніміз - тиісті органдардың мақұлдауымен желіге қол жеткізу болып табылады. Атап айтқанда, Қытайда заң түрінде осындай тәртіп қабылданған. Ресейде бүгін басқа елдердің БАҚ-ның олардың ішкі істеріне араласпауының мақсатымен ҚХР жолымен жүруге бағыталған іс-әрекеттер жасалуда.

Әрине, мемлекеттердің Интернетті реттеуге ниеттенгенін жетекші IT-компаниялар қаламайды, себебі экстремистік материалдарды таратуға қарсы бағытталған белсенді күрес халықтың  сөз бостандығына және құпиялық құқығына қауп төндіреді деп есептейді. Дегенмен, барлық мемлекеттер қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін, Интернет кеңестігін реттеуді талап етеді. Осы позицияны Австралияның премьер-министрі Малкольм Тернбулл өте жарқын түсіндіреді: «Террористің құпиясы қоғамдық қауіпсіздіктен маңызды емес». Басқа елдердің де үкіметтері, атап айтқанда, француз қауіпсіздік күштері, Парижде террористердің шабуылдарынан кейін Интернет-провайдерлерге осыған ұқсас талаптар қойған. Францияның басшылығының сұранысы бойынша,  ірі Интернет-компаниялар деректерге қол жеткізуді қамтамасыз етуге тиіс. Қажет болған жағдайда АҚШ-та, ФТБ ұлттық қауіпсіздік үшін Google сияқты корпорациялар және басқа да бірнеше ірі IT-компанияларды, сондай-ақ, Америка Құрама Штаттарынан тыс серверлерде орналасқан клиенттердің хат-жабарламаларын ашып көрсетуге мұқтаж етеді. Ал америкалық IT-алыптары адамдардың жеке кеңістігіне мемлекеттің араласпауын талап етеді. Атап айтқанда, Microsoft электрондық пошта арқылы жіберілген жеке хат-хабарларды қарау туралы клиенттерді хабардар етуді қалайды. Басқаша айтқанда, мемлекет Интернет кеңістікті реттейтін құқығы бар және ол оны реттеуге тиіс.

Әлеуметтік желілердің таспаларын қарап шыққаныңызда, қазақстандықтардың ақылсыздық эпидемиясына ұшырағаны туралы қорытындыға келесіз, өйткені олардың хрусталь сататын дүкеннің ішінде дәу қолбалғаның күшімен тәртіп орнататын ойлары бар. Ауыздарынан көбігі шашырап, шетсіз қатыгездікті көрсететін дау-дамай, бірін-бірі қорлап, тіпті ұрып-соғуға дайын. Осындай масқара бұрыннан бері «әдеттегі іс» болды. Олармен салыстырғанда тіпті иттер де өздерін әдептілеу ұстайды деуге болады. Бізге не болып жатыр? Біз қайда кетіп барамыз? Мұны түсіну үшін біз келесі мәселелер бойынша сарапшылардың пікіріне жүгіну мақсатымен оларға осындай сұрақтар қойдық:

1. Көп жағдайларда бұқаралық ақпарат құралдарында және әлеуметтік желілерде өткен ұлттық мәселе туралы, жақындағы тарихқа көзқарас туралы соңғы пікірталастардың біреулер арнайы бастап, оны басқаратыны туралы естиміз. Бірақ оны кімдер ұйымдастырады? Ерекше кең таралған нұсқалар осындай: а) біздің өзіміздің билік органдары халықтың назарын нақты саяси және экономикалық проблемалардан алыстату мақсатымен жасайды; б) Өз мүдделерін көздейтін сыртқы ойыншылардың (Ресей, АҚШ) іс-әрекеттері. Осы нұсқалардың қайсысы және қаншалықты шындыққа сәйкес келеді?
2. Осы мәселелерді талқылайтын тараптардың арасында (бұл қоғамның ең белсенді бөлігі) өсіп келе жатқан поляризациясы бар. Жанжалдарды әрі қарай жалғастыру үшін қарсыластар әлеуметтік желілер арқылы «кездесу орындарын» да тағайындайды. Талқылау дәрежесінің одан әрі өсуі қандай нәтижелерге апаруы мүмкін?
3. Әлеуметтік желілердегі мұндай белсенділікке мемлекет назар аударуға тиісті ме? Егер солай болса, қандай тәсілдерді қолдану қажет?

Нурул Рахимбек, саясаттанушы: «Бұл «сағыз» әлі де жалғасады»

1. Менің ойымша, біздегі осы күнге дейін шешілмеген ұлттық мәселе көршілес мемлекеттердің биліктегі ​​саяси күштеріне қоғамдық пікірді басқарып, өздеріне лайықты манипуляция жасағанға өте ынғайлы қосалқы аймақ болып табылады. Өйткені, осындай күрделі мәселелерді талқылауға қажетті саяси мәдениет деңгейіне біз қоғам ретінде әлі жеткен жоқпыз.

Мысалы, бізде мемлекеттік бағдарламаларда балама (альтернативті) позициялар жоқ. Адреналинді шығарудың басқа амалы болмағандықтан, біз этникалық, жыныстық бағдар және т.б. мәселелер бойынша шайқасамыз.

Сонымен қатар, қандай да бір дереккөздер ұлттық мәселе бойынша талқылауды арнайы бастап ұйымдастырады деп айтуға болмайды. Жағдайға байланысты, кейде мәселе өздігінен заманға сай өзекті, маңызды болады, ал саяси күштер ешбір қиындықсыз, оп-оңай оны өздеріне қажетті каналға бағыттауды жалғастыруда. Бірақ бұл біздің еліміздің аумағында болғандықтан, әрине, көп жағдайда осы мәселеге Қазақстан билігі араласады, басқаша айтканда, мемлекеттің ұлт жөніндегі мәселе бойынша бір шешімге келмегенін қолданып әр-бір этникалық топты жан жаққа бөліп, оларды жеке-жеке басқарады.

Алайда, біздің басшыларымыз бізді әрдайым бір нәрселерден алыстатып отырады деп айтпас едім. Өйткені қазір назарымызды алшақтататын ешнәрсе қалмады, сондықтан біздің назарымызды алыстатудың ешқандай қажеттілігі жоқ. Азаматтардың пассивтілігін ескере отырып, халықтың реакциясынан қорықпай үкімет кез-келген шешімдерді қабылдай алады. Сонда сандық ғасырдағы азаматтарды қандай да бір нәрседен алшақтата аласың ба? Олар тастан жасалған пұттар ма? Бүгінгі күні «Facebook»-та барлық мәселелер ашық алақанда тұрғандай елдің бәріне көрінеді.   

Менің ойлауым бойынша, ұлттық сәйкестілік мәселесі екі мемлекеттің де биліктеріне қол жетісті болмауы керек және қоғамның өзіндік құқығы болуға тиіс. Өкінішке орай, қоғам бәрін тек биліктің бастамалары аясында ғана көреді. Егер ұлттық мәселе көтерілсе, оның бәрін билік жасап отыр деп есептеледі. Саяси пікірталастарда тараптар жеке тұлғаларға жүгінетіні ешкімге де құпия емес - ол дебатшылардың позицияларының әлсіздігінің белгісі. Жалпы алғанда, біздің еліміздегі саяси пікірталас деңгейі өте төмен. Бірақ, бүгінгі күнге дейін Қазақстанда жалғыз ғана басты партия болса, онда ол қалай жоғары болады?

2. Бізде саяси пікірсайыстар жүргізу мәдениетінің жоқтығы туралы мен жоғарыда айтып кеттім. Сонымен қатар, көптеген адамдар оларға қатысудан қорқады. «Facebook»-та пайдаланушылар өз қарсыласын көрмегендіктен ойындағының бәрін айтуға дайын. Бірақ пікірталасқа бетпе-бет қатысуға келгенде, қарсыластар тайып тұрады. Менің білуімше, «кездесу орындарын» тағайындау – ол өз-ара кездесіп, мәселені талқылау ниетімен жасалған. Ондай кездесулер шайқасу немесе бет-бұзу деген ұғымды білдірмейді. Бірақ көбінде талқылауға шақырған кезде екінші жақ кездесуден бас тартады, өйткені ол жерде оны ұрып-соғады деп қорқады.

Дау дәрежесінің одан әрі өсуі, әрине, тектен-текке уақытты жоғалтуға әкеледі. Өйткені, ұлттық өзін-өзі анықтау туралы мәселеге келгенде, өз ұстанымдарынан бас тартпайды, ал олардың қарсыластарының өз пікірлерін бетпе-бет кездесіп білдіруге жеткілікті батылдықтары жоқ.

Сондықтан бұл «сағыз» жалғаса береді. Кейбіреулер бұл мәселені маңызды емес деп санайды: «елде басқа да проблемалар жоқ па?» - деп. Әрине, бар, бірақ ешкім де бәрін тастап тек ұлттық өзін-өзі анықтауға ғана қатысты мәселені шешуге шақырмайды. Ол параллельді түрде жасалуы да мүмкін.

Бұл мәселені демократия тұрғысынан қарау керек. Қалайда болмаса, күн тәртібін көпшілік айқындайды, ерте ме, кеш пе, біздің қоғам осындайға келеді. Менің ойымша, азаматтар қорықпауға тиіс, керісінше, бір-бірімен көбірек араласулары керек.

Мен үкіметтік емес секторда жұмыс істеген кезде Жақиянов, Свиридов және басқа тұлғалар қатысқан пікірталас клубын ұйымдастырдым. Ол төлемақысыз негізде жасалған. Бірақ дәл осындай жоба қоғамдағы шиеленісті жеңілдетуге көмектесетін, кейде біз жалпы азаматтық көзқарасты айқындап, оны билікке жолдайтынбыз.

3. Жоқ, жоқ. Менің ойымша, мемлекет неғүрлым азаматтық секторға аз араласса, соғұрлым жақсы болады. Егер сіз «өзін-өзі басқару» деген терминді білсеңіз, онда бұл дәл осылай. Азаматтық қоғам өзін-өзі басқару тұжырымдамасы негізінде жұмыс істеуі керек. Ал жанға батар жағдайлар болса, қайтадан бірі-бірімен сөйлесулері керек. Бүгінгі таңда бұл үшін көптеген пікірталас алаңдары бар. Мемлекет тек ұлттық қауіпсіздікке қатер төнген жағдайда осындай белсенділікке назар аударуы қажет.

Мысалы, қоғамның жеке бөлігі көңілдеріне жақын мәселелерде осал болып табылады (атап айтқанда Кеңес дәуірі), бұл жерде империалистік сепаратистік көңіл-күйді өсіру үшін осы жағдайды пайдалануға мүмкідік туындайды. Мұндай нәрселер қатаң түрде басылуы керек. Ал нағыз азаматтардың міндеті - осындай жағдайларды анықтап, оған үкіметтің назарын аудару. Ол Сталин дәуіріндегідей адал адамдарға жала жабу емес. Бұл азаматтық жауапкершіліктің белгісі.

Айман Жүсіпова, әлеуметтанушы, Қазақстанның бірінші президенті фондына қарасты Әлемдік экономика және саясат институтының жетекші сарапшысы: «Мемлекет Интернет кеңістігін реттеуге тиіс»

1. Кім де болмаса кез келген мәселені көтеріп, түймеден түйе жасамақшы болса да (белгілі бір жағдайдың жасалуына мүдделі кез келген адам болуы мүмкін), егер ол тақырып азаматтарды алаңдатпайтын болса, пікір-талас әрі қарай жалғаспайды.
2. Бұл жердегі әңгіме «өшпенділік тілі» жөнінде. Оған кез келген тұлғалар тобына - этникалық, ұлттық шығу тегі, жынысы, діні, жыныстық бағдары және т.б. қарсы, нәсілдік қорлау ретінде қарастырылуы араздыққа итермелейді. Ол этникалық және діни топтар, басқа дискретті (discrete) азшылықтар немесе әйелдер.

Дамыған елдерде осындай іс-әрекет өте қатаң жазаланады. Мысалы, барлық ЕО елдерінде тікелей араздықты қоздырғаны үшін қудалауға міндеттейтін конвенция бар. Ұлыбритания мен Германияда жеке деректерге және жеке өміріне қол сұғылмаушылық құқықтарын қорғау туралы заңдар қабылданды, заңсыз орналастырылған ақпаратты жоюды, сондай-ақ моральдық зиян келтіргені үшін өтемақы талап етуге мүмкіндік берілген.

Мысалы, Германияда өткен жылдың қазан айында әлеуметтік желілерде қатысты айыппұлдар жүйесін көздейтін қатаң заң қабылданды. Кез келген заңсыз орналастырған жарияламаны жоймағаны үшін 5-тен 50 миллион еуроға дейін айыппұл салынады. Биліктің ойынша, ол шешім «мінсіз» емес болғанменен, бірақ ол арқылы модерациялауды және «өшпенділік сөздер» мен «жалған» жаңалықтарды тарату мәселесін шешуге болады.

3. Ақпараттық технологиялардың және Интернеттың дамуы бірқатар қатерлер тудырады. Сондықтан әрбір мемлекет қалайда болмаса осы аймақты реттейді, сондай-ақ осы тәсіл, әрине, дұрыс. Бұл іс-әрекеттің алдын алу үшін мемлекет не істейді? Ең алдымен, ол Интернетті реттеудің барлық спектріне қатысты заңдарды қатайтады. Мұнда көзқарастар постмодерация және премодерация деп аталады.

Мысалы, зерттеушілердің сипаттаулары бойынша, АҚШ-та және Еуропада Интернеттегі ережелер алдын-ала белгіленеді, ал оны бұзған үшін өте қатаң мемлекеттік санкциялар қолданылады. Премодерация дегеніміз - тиісті органдардың мақұлдауымен желіге қол жеткізу болып табылады. Атап айтқанда, Қытайда заң түрінде осындай тәртіп қабылданған. Ресейде бүгін басқа елдердің БАҚ-ның олардың ішкі істеріне араласпауының мақсатымен ҚХР жолымен жүруге бағыталған іс-әрекеттер жасалуда.

Әрине, мемлекеттердің Интернетті реттеуге ниеттенгенін жетекші IT-компаниялар қаламайды, себебі экстремистік материалдарды таратуға қарсы бағытталған белсенді күрес халықтың  сөз бостандығына және құпиялық құқығына қауп төндіреді деп есептейді. Дегенмен, барлық мемлекеттер қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін, Интернет кеңестігін реттеуді талап етеді. Осы позицияны Австралияның премьер-министрі Малкольм Тернбулл өте жарқын түсіндіреді: «Террористің құпиясы қоғамдық қауіпсіздіктен маңызды емес». Басқа елдердің де үкіметтері, атап айтқанда, француз қауіпсіздік күштері, Парижде террористердің шабуылдарынан кейін Интернет-провайдерлерге осыған ұқсас талаптар қойған. Францияның басшылығының сұранысы бойынша,  ірі Интернет-компаниялар деректерге қол жеткізуді қамтамасыз етуге тиіс. Қажет болған жағдайда АҚШ-та, ФТБ ұлттық қауіпсіздік үшін Google сияқты корпорациялар және басқа да бірнеше ірі IT-компанияларды, сондай-ақ, Америка Құрама Штаттарынан тыс серверлерде орналасқан клиенттердің хат-жабарламаларын ашып көрсетуге мұқтаж етеді. Ал америкалық IT-алыптары адамдардың жеке кеңістігіне мемлекеттің араласпауын талап етеді. Атап айтқанда, Microsoft электрондық пошта арқылы жіберілген жеке хат-хабарларды қарау туралы клиенттерді хабардар етуді қалайды. Басқаша айтқанда, мемлекет Интернет кеңістікті реттейтін құқығы бар және ол оны реттеуге тиіс.