Ожидание парламентских выборов в Казахстане обычно проходит интереснее, чем сами выборы. В этот период можно хотя бы надеяться на появление каких-то политических интриг... Помнится, как многие эксперты отказывались комментировать последнюю избирательную кампанию 2016 года, настолько она была вялой и предсказуемой, зато отдельные из них уже тогда предрекали на следующих выборах массу сюрпризов...

Впрочем, ждать осталось недолго. По некоторым прогнозам, выборы в мажилис пройдут не в 2021 году (согласно Конституции), а несколько раньше – возможно, даже в 2019-м... Как бы то ни было, мы решили забежать немного вперед, и выяснить у политологов, что, во-первых, может послужить поводом для досрочных парламентских выборов? Во-вторых, какие «сюрпризы» готовит нам предстоящая предвыборная гонка? И, в-третьих, что должно измениться в стране, чтобы выборы стали по-настоящему открытыми, конкурентными и привлекали внимание избирателей?

Андрей Чеботарёв, директор Центра актуальных исследований «Альтернатива»: «Партиям могут позволить «посоревноваться»

1. Поводом для возможного проведения парламентских выборов в досрочном порядке вполне может стать внесение в июне этого года поправок в конституционный закон о выборах. Речь идет об изменении системы выборов депутатов маслихатов страны с мажоритарной на пропорциональную. В связи с этим не исключено, что в скором времени будет поставлен вопрос о роспуске действующих маслихатов и проведении досрочных выборов депутатов следующего созыва на основании приведения их в соответствие с обновленным выборным законодательством. Поскольку же с 1999 года в Казахстане местные выборы проводятся одновременно с парламентскими (исключение было сделано только в 2003 году), то вполне вероятно, что обновлять будут депутатский состав не только маслихатов, но и мажилиса парламента.

Гораздо интереснее основная причина такого вероятного действия. Очевидно, что принятие закона о Совете безопасности РК запустило процесс подготовки к транзиту президентской власти. Одним же из ключевых условий успешного осуществления данного процесса представляется серьезное изменение расклада сил внутри правящей элиты. В том числе это может быть достигнуто посредством выстраивания новой конструкции представительства партий и интересов аффилированных с ними групп влияния и отдельных высокопоставленных персон в парламенте и маслихатах.

В любом случае, если транзит власти начнется в 2020 году в рамках проведения очередных президентских выборов с выдвижением кандидатуры кого-либо из потенциальных преемников Нурсултана Назарбаева, то для Акорды будет выгодно иметь к этому времени качественно обновленную в партийном и персональном отношении систему представительных органов власти.

2. Возможный интерес к будущим выборам может придать усиление соперничества внутри правящей элиты. При неустойчивых «правилах игры» и смутных гарантиях как сейчас, так и особенно на будущее многие хотят укрепиться для сохранения своих статус-кво, ресурсов и влияния в обозримой перспективе. Поэтому ведущие группы влияния заинтересованы получить под свой «патронаж» некоторые из действующих партий либо создать новые и обеспечить как можно большее их присутствие в парламенте и маслихатах. Скорее всего, кулуарное лоббирование данных вопросов перед руководством страны уже активно идет. «Нур Отан», конечно, по-прежнему будет вне конкуренции. Но остальным партиям могут позволить в определенной степени «посоревноваться» друг с другом, в том числе для привлечения потенциальных избирателей.

Причем предвыборная конкуренция может наиболее активно проходить в регионах. В тех областях, чьи акимы являются уроженцами других регионов, они через возглавляемые ими филиалы «Нур Отана» будут продвигать в представительные органы преимущественно своих людей. В таком случае не исключено, что с этой же целью представители соответствующих региональных элит будут вступать в «Ак жол», «Ауыл» и другие партии. В общем, на будущих выборах следует ожидать серьезного столкновения интересов «своих» и «чужих» на разных элитных уровнях. При таком же раскладе Акорде придется постараться, чтобы обеспечить внутриэлитный консенсус.

Возможно, произойдут определенные изменения и в среде политических партий, включая позиционирование, лозунги, руководящий состав и т.д. Что касается вероятности появления новых партий, то, по крайней мере, на сегодняшний день заявлены инициативы по созданию партии «Алаш» и движения «Жаңа Қазақстан» с вероятным намерением впоследствии преобразоваться в партию. Однако воплощение этих инициатив в жизнь во многом будет зависеть от того, чем и насколько они могут быть интересны действующей власти.

3. С привлечением же избирателей к участию в будущих выборах все достаточно сложно. С изменением системы выдвижения кандидатов в президенты страны (в июне 2017 года – прим. ред.) и выборности депутатов маслихатов казахстанцы в своем большинстве фактически утратили возможность баллотироваться в государственные органы в порядке самовыдвижения и, следовательно, свое конституционное право быть избранными. Естественно, что равнодушное отношение у граждан к выборам и нежелание участвовать в них вырастут. Да и действующие партии вряд ли могут похвастаться заметным увеличением количества своих потенциальных сторонников и избирателей.

В этих условиях власти традиционно будут использовать «административную» мобилизацию электората, делая ставку на госслужащих, бюджетников, работников квазигосударственных структур, студентов и т.д. Конечно, у той или иной партии найдутся идейные сторонники, которые принципиально пойдут и проголосуют за нее. Но сколько их реально, мы вряд ли узнаем.

На мой взгляд, для пробуждения у избирателей интереса для участия в любых выборах необходимо кардинальное реформирование не только избирательной, но и всей политической системы Казахстана. Во-первых, граждане должны не просто обеспечивать электоральную статистику, но и получать определенную отдачу со стороны тех, за кого они отдали свои голоса. В свою очередь, депутаты представительных органов власти всех уровней должны иметь реальные полномочия по линии правотворчества и контроля за деятельностью исполнительных органов, чтобы претворять свои предвыборные обещания в жизнь.

Во-вторых, все ограничения избирательных прав граждан, которые не предусмотрены Конституцией РК, необходимо отменить. В-третьих, следует сделать избирательные комиссии реально независимыми структурами и повысить уровень прозрачности их работы. В-четвертых, минимизировать участие органов исполнительной власти в избирательном процессе до уровня организационно-технического содействия избиркомам в тех или иных вопросах. В-пятых, создать атмосферу реальной политической конкуренции, для чего следует реформировать еще и партийную систему, дать гражданам возможность создавать любые, не запрещенные Основным законом партии и обеспечить правовые гарантии для деятельности политической оппозиции. В общем, требуется целый комплекс соответствующих мер.

Артур Нигметов, политолог: «Необходимо вернуть мажоритарную систему»

1. Обычно в Казахстане выборы проводятся раньше того срока, который четко обозначен в Конституции. Но, несмотря на всякого рода «прогнозы» экспертов, которые зачастую состоят из кулуарных слухов, прямых предпосылок для проведения внеочередных парламентских выборов я не вижу.

Планы по организации досрочных парламентских выборов должны иметь ряд прямых и косвенных признаков, в том числе активизацию партийнополитического поля. Лидеры партий, как правило, начинают активную подготовку к электоральному циклу, их функционеры ездят по регионам, встречаются с населением, проводят массовые мероприятия, усиливают работу на парламентской и иных трибунах. Особенно это касается правящей партии «Нур Отан».

Если выборы запланированы на весну 2019 года, то должна же быть определенная подготовительная работа? Но лично я ее не замечаю. Поэтому не склонен верить всякого рода прогнозам, которые основаны лишь на догадках и слухах. Хотя полностью исключить гипотезу о возможном проведении парламентских выборов нельзя. Наша политическая реальность крайне непредсказуема, и многие явления просто-напросто не поддаются разумной логике.

2. Это связано, прежде всего, с предстоящим транзитом верховной власти в стране. С каждым годом этот вопрос становится все актуальнее. Кланово-олигархические группы в последнее время ведут ожесточенную борьбу за сферы влияния. В этом контексте парламент является важным политическим плацдармом. В этом и заключается интерес экспертного сообщества к предстоящему очередному или внеочередному электоральному циклу.

3. Выборы должны быть конкурентными. Необходимо вернуть в выборное законодательство мажоритарную систему. С переходом на абсолютно пропорциональную систему люди лишились обратной связи с лицами, которые были избраны в представительные органы власти от той или иной политической партии.

Если хотя бы половина депутатского корпуса будет избрана по мажоритарной системе, то это придало бы выборам серьезный конкурентный импульс. Более того, люди получат возможность не только избирать, но и быть избранными в органы власти. Это касается тех лиц, которые не состоят в партиях или не имеют шансов быть рекрутированными через эти же политические организации. Конечно, это вызвало бы большой интерес к выборному процессу.

Руслан Тусупбеков, политолог: «Мой идеал казахского парламента – однопалатный»

1. Поводом может послужить стремление «перенастроить» парламентскую систему к моменту возможной смены власти. Не секрет, что страна готовится к транзитному периоду. Уже принят Закон «О Совете Безопасности». В этих условиях парламентские выборы – одно из необходимых условий спокойной и тихой передачи власти.

2-3. Убежден, что нам не нужен двухпалатный парламент. Во-первых, он необходим для федеративных государств, поскольку верхняя палата обычно выражает интересы субъектов федерации. Классический пример – Совет Федерации, куда входят по два представителя от субъектов РФ. Во-вторых, верхняя палата нужна странам с большим количеством населения... Но у Казахстана нет в ней никакой необходимости – мы государство унитарное с небольшим населением. Да и нижняя палата у нас, если честно, раздута непомерно (107 депутатов).

Сравните сами: в той же России нижняя палата (Госдума) состоит всего из 450 депутатов, и это при том, что население там больше нашего в восемь раз, а площадь страны – в шесть с половиной раз. С Турцией разница тоже большая. Парламент у них однопалатный и состоит из 550 депутатов при населении страны в 80 миллионов. А у нас всего в парламенте 154 депутата при двух палатах. Не слишком ли много для 18 миллионов?

Да и не в количестве дело, а в качестве принимаемых законов и эффективности парламента в целом. Наш сенат все больше напоминает некий почетный орган, куда отправляют политических «аксакалов». И таких «аксакалов» у нас целых 47!

Мой идеал казахского парламента – однопалатный, с количеством депутатов не более 80, избираемых обязательно по мажоритарной избирательной системе. При ней избиратель будет голосовать не за партийный список, как сейчас у нас принято, а за конкретного кандидата, за его личные качества. Это исключит «технологию паровоза», когда в парламент попадают никому неизвестные кандидаты, либо люди, которые не прилагали к этому особых усилий. Приведу характерный пример: как-то Талгат Мусабаев признался, что узнал о том, что стал депутатом из присланного ему СМС. Представляете? Такое при мажоритарной системе просто невозможно.

Қазақстанда әдетте парламенттік сайлауды күту кезеңі сайлаудың өзінен әлде қайда қызықты болады. Бұл уақытта қандай да бір саяси интриганың туындауына үміттенуімізге болады... Көптеген сарапшылар соңғы, 2016 жылғы сайлау науқанына түсініктеме беруден бас тартқаны естеріңізде болар, өйткені ол өте баяу және болжамды өткен еді. Сонымен қатар сол кездің өзінде сарапшылардың кейбіреулері келесі сайлауда көптеген тосынсыйлар болу мүмкіндігі туралы айтып кеткен...

Дегенмен, оны күтуімізге аз уақыт қалды. Кейбір болжамдар бойынша, мәжіліс сайлауы 2021 жылы емес (Конституцияға сәйкес), ал одан бұрын –тіпті 2019 жылы да өтуі мүмкін... Қалай да болмасын, біз сәл алға ұмтылып, саясаттанушылардан келесі мәселелерді анықтауға тырыстық. Біріншіден, парламенттік сайлауды мерзімінен бұрын өткізуге ең алдымен не себеп болуы мүмкін? Екіншіден, алдағы сайлау жарысы бізге қандай «тосынсыйлар» дайындауда? Үшіншіден, сайлау шын мәнінде ашық, бәсекелі болуына және өзіне сайлаушылардың назарын тарту үшін біздің елімізде не өзгеруі тиіс?

Андрей Чеботарев, «Альтернатива» өзекті зерттеулер орталығының директоры:

«Партияларға бәсекелесуге рұқсат етілуі мүмкін»

1. Парламент сайлауын мерзімінен бұрын өткізу үшін осы жылдың маусым айында сайлау туралы Конституциялық заңға түзетулер енгізу себеп болуы мүмкін. Әңгіме ел мәслихаттарының депутаттарын сайлаудың мажоритарлы жүйесін пропорционалды жүйеге ауыстырып өзгерту жөнінде. Осыған байланысты жақын арада жұмыс атқарып жатқан мәслихаттарды тарату және оларды жаңартылған сайлау заңнамасына сәйкес келтіру негізінде келесі шақырылымның депутаттарын сайлауға қатысты іс-шараларын мерзімінен бұрын өткізу туралы мәселе қойылуы мүмкін. 1999 жылдан бастап Қазақстанда жергілікті сайлау парламенттің сайлауымен бір мезгілде (тек 2003 жылы ғана өзгеше болған) өткізілетіндіктен, тек мәслихаттардың ғана емес, парламент мәжілісінің де депутаттық құрамын жаңарту әбден мүмкін.

Мұндай ықтимал әрекеттің негізгі себебі одан әлдеқайда қызықты болып табылады. ҚР Қауіпсіздік Кеңесі туралы Заңның қабылдануы президенттік билікті транзиттеуге дайындық процесін іске қосқаны анық. Осы үдерісті жүзеге табысты және тиімді асырудың негізгі шарттарының бірі билік элитасының ішіндегі күштердің жан-жақты орналасуының айтарлықтай өзгеруі болып табылады. Сонымен қатар бұған партиялар өкілдігінің жаңа құрылымының, сондай-ақ олармен үлестесіп ықпал ету топтарының және парламент пен мәслихаттарда жекелеген жоғары лауазымды адамдардың мүдделерін құру арқылы қол жеткізуге болады.

Қалай да болмаса, егер билік транзиті 2020 жылы Нұрсұлтан Назарбаевтың әлеуетті мұрагерлері болуға лайық адамдарының арасындағы біреудің кандидатурасы ұсыныла отырып, кезекті президент сайлауының шеңберінде басталса, онда Ақорда үшін осы уақытқа қарай партиялық және дербес тұрғыдан жаңартылған өкілді билік органдарының жүйесіне иеленгені тиімді болады.

2. Басқарушы элитаның ішінде бәсекелестіктің күшеюі болашақ сайлауға айтарлықтай қызығушылық тұдыруы мүмкін. Қазіргі «ойын ережелері» тұрақсыз, ал кепілдіктер анықсыз кезде, әсіресе ертеңгі күнді ойлаумен, көптеген адамдар өздерінің мәртебесін, ресурстар мен жақын болашақта әсер ету мүмкіндіктерінің нығаюын қалайды. Сондықтан ықпал етудің жетекші топтары жұмыс істеп тұрған партиялардың кейбірін «қамқорлығына» алуға немесе жаңаларын құрып, олардың парламентте және мәслихаттарда барынша көп қатысуын қамтамасыз етуге мүдделі. Бұл мәселелерді ел басшылығы алдында қолдау белсенді жүріп жатқаны да әбден ықтимал. «Нұр Отан», әрине, бұрынғыдай бәсекелестіктен тыс болады. Бірақ қалған партияларға белгілі дәрежеде бір-бірімен «жарысуға», оның ішінде әлеуетті сайлаушыларды тартуға мүмкіндік берілуі мұмкін.

Әсіресе өңірлерде сайлау алдындағы бәсекелестік аса белсенді өтуі мүмкін. Кейбір облыстардың әкімдері жергілікті азамат болып табылмайды. Олар өздері басқаратын «Нұр Отанның» филиалдары арқылы көбінесе алға өз адамдарын жылжытатын болады. Мұндай жағдайда осы мақсатта тиісті өңірлік элита өкілдері «Ақ жол», «Ауыл» және басқа да партияларға кірулері мүмкін. Жалпы, болашақ сайлауда «өздерінің» және «бөтен» мүдделерінің түрлі элиталық деңгейлерде айтарлықтай соқтығысуын күтуіміз керек. Дәл осындай жағдайда Ақордада ішкі консенсусты қамтамасыз ету үшін тырысуы қажет.

Саяси партиялардың арасында белгілі бір өзгерістер болуы да мүмкін, оның ішінде өзін-өзі позициялау, ұрандар, басқарушы құрам және т. б. Жаңа партиялар пайда болу ықтималдығына келетін болсақ, кем дегенде бүгінгі күні (кейіннен партияға айналу мүмкіндігімен) «Алаш» партиясын және «Жаңа Қазақстан» қозғалысын құру жөніндегі бастамалар мәлімделген.

Алайда, бұл бастамалар көп жағдайда қазіргі билікке немен және қаншалықты қызықты болуына байланысты іске асырырылады.

3. Сайлаушыларды алдағы сайлауға қатысуға тарту айтарлықтай қиын болады. Ел президентіне кандидаттарды ұсыну жүйесінің өзгеруіне (2017 жылдың маусымында – ескерту ред.) және маслихат депутаттарының сайлануына байланысты қазақстандықтар басым көпшілігінде өзін-өзі ұсыну тәртібімен мемлекеттік органдарға дауысқа түсу мүмкіндігін және, демек, өзінің конституциялық сайлану құқығын жоғалтты. Әрине, азаматтардың сайлауға немқұрайлы қарауы және оларға қатысуға ниет білдірмеуі өседі. Жұмыс істеп жатқан партиялар өздерінің әлеуетті жақтастары мен сайлаушыларының санының айтарлықтай ұлғаюымен мақтана алмайды.

Бұл жағдайда билік дәстүрлі түрде мемлекеттік қызметкерлерге, бюджетке тәуелді адамдарға, квазимемлекеттік құрылым қызметкерлеріне, студенттерге және т. б. ставка жасай отырып, электоратты «әкімшілік» жұмылдыруды пайдаланатын болады. Әрине, кейбір партиялардың қағидатты түрде барып, оған дауыс беретін идеялық жақтаушылары бар. Бірақ олардың нақты санын білуіміз екіталай.

Менің ойымша, кез келген сайлауға қатысу үшін сайлаушылардың қызығушылығын ояту үшін тек сайлау ғана емес, Қазақстанның барлық саяси жүйесін де түбегейлі реформалау қажет. Біріншіден, азаматтар тек электоралды статистиканы қамтамасыз етіп қана қоймай, өз дауыстарын берген адамдар тарапынан белгілі бір қайтарымды алуы тиіс. Өз кезегінде, барлық деңгейдегі өкілді билік органдарының депутаттары өздерінің сайлау алдындағы уәделерін жүзеге асыру үшін құқық шығармашылық және атқарушы органдардың қызметін бақылау желісі бойынша нақты өкілеттіктерге ие болуға тиіс.

Екіншіден, азаматтардың сайлау құқықтарының Қазақстан Республикасы Конституциясында көзделмеген барлық шектеулерін жою қажет. Үшіншіден, сайлау комиссияларын нақты тәуелсіз құрылымдар етіп жасап, олардың жұмысының ашықтығы деңгейін арттырған жөн. Төртіншіден, атқарушы билік органдарының сайлау процесіне қатысуын сайлау комиссияларының қандай да бір мәселелерде ұйымдастырушылық-техникалық жәрдемдесу деңгейіне дейін барынша азайту. Бесіншіден, нақты саяси бәсекелестік ахуалын құру, ол үшін партиялық жүйені де реформалау, азаматтарға партияның негізгі заңымен тыйым салынбаған кез келген саяси оппозиция қызметіне құқықтық кепілдіктер жасауға мүмкіндік беру керек. Жалпы алғанда, тиісті шаралар кешені қажет.

Артур Нигметов, саясаттанушы:

«Мажоритарлық жүйені қайтару керек»

1. Әдетте Қазақстанда сайлау Конституцияда нақты белгіленген мерзімнен бұрын өткізіледі. Бірақ, сарапшылардың көбінесе құлуарлық сыбыстардан құрылған «болжамдарына» қарамастан, мен кезектен тыс парламенттік сайлауды өткізу үшін тікелей алғышарттарды көріп тұрған емеспін.

Мерзімінен бұрын парламенттік сайлауды ұйымдастыру жөніндегі жоспарларда бірқатар тікелей және жанама белгілер, оның ішінде партиялық-саяси алаңдарды жандандыру болуы тиіс. Партия көшбасшылары, әдетте, электоралды циклға белсенді дайындықты бастайды, олардың функционерлері өңірлер бойынша сапарға шығады, жергілікті халықпен кездеседі, бұқаралық іс-шаралар өткізеді, парламенттік және өзге де трибуналарда жұмысты күшейтеді. Бұл әсіресе «Нұр Отан» билеуші партиясына қатысты.

Егер сайлау 2019 жылдың көктеміне жоспарланған болса, онда белгілі бір дайындық жұмыстары болуы тиіс пе? Бірақ мен өзім оны байқамадым. Сондықтан тек жеке ойлар мен сыбыстарға негізделген қандай да болмасын кез келген болжамдарға сенуге бейімім жоқ. Дегенмен, парламенттік сайлауды өткізу мүмкіндігі туралы гипотезаны толығымен алып тастауға да болмайды. Біздің саяси шындық өте болжамсыз және көптеген құбылыстар қисынды логикаға көнбейді.

2. Бұл, ең алдымен, еліміздегі жоғары биліктің алдағы транзитіне байланысты. Жыл сайын бұл мәселенің өзектілігі одан әрі өсіп отыр. Кландық-олигархиялық топтар соңғы уақытта ықпал ету салалары үшін қатал күрес жүргізуде. Бұл тұрғыда парламент маңызды саяси плацдарм болып табылады. Алдағы кезекті немесе кезектен тыс электоралды циклге сарапшылық қоғамдастықтың қызығушылығы осыған байланысты.
3. Сайлау бәсекелестік болуы тиіс. Сайлау заңнамасына мажоритарлы жүйені қайтару қажет. Абсолютті тепе-тең жүйеге көшумен адамдар белгілі бір саяси партиядан билік органдарына сайланған адамдармен кері байланысынан айрылып қалды.

Егер депутаттық корпустың кемінде жартысы мажоритарлы жүйе бойынша сайланған болса, онда бұл жайт сайлауға елеулі бәсекелес серпін берер еді. Сонымен қатар, адамдар тек сайлау ғана емес, билік органдарына өздері де сайлану мүмкіндігіне ие болады. Бұл партияларда тұрмайтын немесе осы саяси ұйымдар арқылы қайта оралуына мүмкіндігі жоқ адамдарға қатысты. Әрине, бұл жайт сайлау процесіне үлкен қызығушылық тұдырар еді.

Руслан Түсіпбеков, саясаттанушы:

«Мен үшін қазақ парламентінің идеалы – бір палаталық»

1. Биліктің ауысуы кезіне дейін парламенттік жүйені «қайта құруға» ұмтылу себеп болуы мүмкін. Еліміз транзиттік кезеңге дайындалып жатқаны құпия емес. «Қауіпсіздік Кеңесі туралы» Заң қабылданды. Бұл жағдайда парламенттік сайлау – биліктің байсалды және тыныш берілуінің қажетті шарттарының бірі.

2-3. Бізге екі палаталы парламент қажет емес екеніне сенімдімін. Біріншіден, ол Федеративтік мемлекеттер үшін қажет, өйткені жоғарғы палата әдетте федерация субъектілерінің мүдделерін білдіреді. Классикалық мысал – РФ субъектілерінен екі өкіл кіретін Федерация Кеңесі. Екіншіден, жоғарғы палата халық саны көп елдерге қажет... Бірақ Қазақстанда ешқандай қажеттілік жоқ – біз халқы аз біртұтас мемлекетміз. Ал төменгі палата да, шындығына келсек, тым үлкейтілген (107 депутат).

Өздеріңізді салыстырыңыз: Ресейде төменгі палата (Госдума) 450 депутаттан тұрады, алайда оларда халық біздікінен сегіз есе көп, ал ел аумағы алты жарым есе үлкен. Түркиямен айырмашылығымыз да үлкен. 80 миллион халқы бола тұрып, оларда бір палаталы парламент 550 депутаттан тұрады. Ал бізде парламентте екі палатада 154 депутат бар. 18 миллион адам үшін тым көп емеспе?

Мәселе олардың санында емес, мәселе қабылданатын заңдардың сапасы мен парламенттің жалпы тиімділігінде. Біздің сенат саяси «ақсақалдарды» жіберетін құрметті орган тәрізді. Ал бізде осындай 47 «ақсақал» бар!

Менің идеалым бойынша – бір палаталы, депутаттар саны 80-ден аспайтын, міндетті түрде мажоритарлы сайлау жүйесі бойынша сайланатын қазақ парламенті. Ондай болған жағдайда қазіргі сияқты сайлаушылар партиялық тізім үшін емес, нақты кандидат үшін, оның жеке қасиеттері үшін дауыс беретін болады. Бұл парламентке ешкімге белгісіз кандидаттар немесе бұған ерекше күш салмаған адамдарды әкелетін «паровоз технологиясын» жоққа шығаратын болады. Осыған қатысты бір мысал келтіремін: Талғат Мұсабаев өзінің депутат болғанын оған жіберілген СМС-тен білгенін айтты. Сіз мұндайды елестетесізбе? Мажоритарлы жүйеде мұндай ешқашан болуы мүмкін емес.