“Парламент – не место для дискусссии”. Эта фраза, слетевшая с уст одного российского политика, как нельзя лучше характеризует состояние казахстанского парламента, работа которого нередко подвергается остракизму со стороны общества. Даже проведенная недавно конституционная реформа, расширившая его полномочия, мало повлияла на отношение к нему наших граждан. Что же нужно для того, чтобы изменить ситуацию? Каким должен быть идеальный в условиях Казахстана парламент по структуре, полномочиям, численности депутатов, механизму их избрания?

Айман Жусупова, ведущий эксперт Института мировой экономики и политики при Фонде первого президента РК: «Парламент должен стать противовесом исполнительной власти»

– Что касается структуры, то было много дискуссий о том, каким должен быть парламент в Казахстане – однопалатным или двухпалатным. Сторонники первого варианта исходят из той точки зрения, что сенат сегодня уже не играет роль контролирующего противовеса нижней палате – мажилису. Он выступает больше как консервативный ограничитель, как барьер на пути возможных радикальных решений. Да, на определенном этапе, в середине 1990-х, это было актуально и оправданно, чего не скажешь о дне сегодняшнем.

Сторонники же двухпалатного парламента полагают, что благодаря такой его структуре в том числе гарантируется обеспечение представительства различных интересов, преимущественно региональных. Другим аргументом является то, что, на их взгляд, упрощение законотворческого процесса, напротив, приведет к снижению интеллектуальных усилий и роли парламента в целом.

Словом, данный вопрос является дискуссионным, и однозначно ответить на него сложно.

Теперь относительно механизма избрания депутатов. Как известно, около десяти лет назад было принято решение перейти на исключительно пропорциональную систему формирования мажилиса. То есть, все депутаты нижней палаты стали избираться по партийным спискам (до этого, в 2004-м, лишь 10 человек избирались от партий, остальные 67 – в одномандатных округах). Но сегодня, на мой взгляд, оптимальным вариантом было бы избрание одной половины мажилисменов по одномандатным округам, а другой половины – по партийным спискам. То есть, по принципу «50 на 50». Почему я так считаю?

Одной из важнейших составляющих природы парламента является то, что он выступает как единственный представительный орган государственной власти. В этом контексте, на мой взгляд, важно, чтобы депутаты как мажилиса, так и маслихатов на местах имели право выдвигаться и избираться не только по партийным спискам, но и в качестве самовыдвиженцев. В этом случае они будут ощущать и нести личную, персональную ответственность перед теми, кто их избирает. Возможно, неплохо было бы вернуть императивный мандат – право отзыва самовыдвиженцев (одномандатников) избирателями.

В целом, безусловно, важно, чтобы роль парламента возрастала. В нем должны присутствовать партии, которые бы представляли различные общественные интересы, предлагали реальную и актуальную повестку дня. В идеале работа парламента изначально должна быть направлена на обеспечение дискуссии в системе властных институтов, создание механизмов, позволяющих оппозиции влиять на решения, принимаемые властью. Он призван максимально полно представлять общественные интересы, которые затем должны находить отражение в законах. Поэтому, вероятно, следует снизить минимальный порог для прохождения партий в мажилис (сейчас он составляет 7 процентов от числа проголосовавших).

Важно и то, чтобы парламент, в котором будут представлены различные общественные силы, смог бы выступать в роли противовеса органам исполнительной власти – правительству, министерствам и ведомствам. Депутаты должны живо, при необходимости жестко и, главное, конструктивно дебатировать при рассмотрении законопроектов. Как между собой, так и с представителями правительства, где и разрабатываются эти законопроекты.

Даурен Бабамуратов, председатель республиканского движения «Болашак»: «Каждый казахстанец должен знать своего представителя в парламенте»

– Идеальный парламент, конечно же, должен формироваться по смешанной системе, когда люди голосуют и за партии, и за отдельных кандидатов в депутаты. То есть, должно быть сочетание и пропорциональной, и мажоритарной систем. При определении количественного состава следует исходить из нормы один депутат на сто тысяч населения. В этом случае в нижней палате парламента – мажилисе – будут заседать не менее 180 человек.

Кроме того, должны быть созданы условия, при которых депутаты будут вольны в подборе себе помощников, как это делается в США. Существующая сегодня сильная зависимость членов законодательного органа от его аппарата сковывает их действия. Сами же депутаты не должны избегать публичности и уж тем более игнорировать общение с журналистами.

Но на самом деле о некоем идеале можно будет говорить тогда, когда каждый казахстанец будет знать своего представителя в парламенте и соответственно иметь возможность всегда обратиться к нему по тому или иному вопросу.

Исатай Утепов, ОО «Абырой» (Уральск): «Главное – подотчетность и прямые выборы»

– Сама постановка вопроса про идеальный парламент в условиях Казахстана звучит примерно так же, как «есть ли жизнь на Марсе?». А если серьезно, то при существующей жесткой вертикали власти не может идти и речи о таких понятиях, как парламентаризм, прямые выборы, народное представительство и т.д . Марионеточный, или, как у нас говорят, «ручной» парламент – вот реалии нашей казахстанской действительности!

Ну а если все же говорить о неком идеале, то тут не надо изобретать велосипед. Возьмем, к примеру, парламенты США или Великобритании, которые имеют многовековую историю, богатые традиции и на протяжении столетий успешно выполняют свою миссию.

Наблюдая за их деятельностью, можно вычленить главные параметры, приближающие парламент к идеальному. Это полная подотчетность им всей исполнительной ветви власти, будь то президент или правительство, а также прямые выборы. Последние, в отличие от косвенных и многоступенчатых выборов, – наиболее демократический способ формирования представительных органов, эффективно выражающий волю избирателей и дающий возможность осуществлять право отзыва депутатов, не оправдавших их доверия. Двигаясь по такому пути, можно будет приблизиться к общемировым стандартам – конечно же, с некоторой корректировкой, учитывающей местные особенности.

Мурат Телибеков, глава Союза мусульман Казахстана: «Все парламенты в мире являются «карманными»

– Каждый раз, когда заходит речь о парламенте, у меня инстинктивно руки залезают в карманы. Почему? Может быть, потому что выражение «карманный парламент» стало настолько расхожим, что теперь я не представляю одно без другого. Карман и парламент. Казалось бы, что между ними общего? Попытаюсь отыскать родственные связи. Возможно, это поможет разработать, как вы говорите, идеальную модель.

В принципе, в таком определении нет ничего оскорбительного. Уверен, что все парламенты в мире являются карманными. Разница лишь в местонахождении. К примеру, африканские парламенты можно сравнить с задним карманом, который, как правило, не используется. Парламенты в постсоветских странах – это передние карманы в штанах. В них обычно хранят всякую мелочь, они очень удобны, когда возникает нестерпимый зуд и хочется что-нибудь почесать. Парламенты в Европе и США–это нагрудные карманы. В них обычно держат ценные вещи и важные документы.

Вывод: чтобы усовершенствовать парламент, надо изменить конструкцию и местонахождение кармана. Идеальный карман – это когда он находится на голове, на макушке. В таком положении карманный парламент выше всего, он всему голова. Другого выхода не вижу.

Кстати, я хорошо помню 1990-е годы, когда страна упивалась первыми плодами демократии. Много достойных людей тогда проникло в парламент, но залетело туда и немало всякого мусора. Ведь в то тяжелое время люди готовы были продать свои голоса за мешок картошки, за бутылку водки, за рулон туалетной бумаги. Этим не преминули воспользоваться криминальные элементы. Вы думаете, что с тех пор многое изменилось? Хотелось бы в это верить.

Но недавний случай с братьями Рыскалиевыми, когда выяснилось, что откровенные уличные бандиты становились кто акимом области, а кто депутатом парламента, наводит на грустные размышления.

Можно сколько угодно менять конструкцию парламента – сделать его трех-, четырехпалатным, пятизвездочным, шестикарманным, увеличить или уменьшить количество депутатов. Но что от этого изменится? Мы все время пытаемся изобретать велосипед. А ведь в мире столько прекрасных образцов для подражания! Бери и пользуйся! Но нет. Казахстану нужна особая, уникальная модель.

Почему? Вроде бы обитает здесь обычный народ, ничем не примечательный. Вот если бы мы объявили себя пришельцами с другой планеты – тогда другое дело. В этом случае всему миру станет понятно, что общепринятые стандарты для нас непригодны. И тогда будет смысл ломать голову над изобретением нового парламента, механизмами избрания депутатов и полномочиями, которыми их следует наделить.

«Парламент талқылау жүргізетін орын емес». Бір ресейлік саясаткерінің аузынан шығып кеткен бұл сөз Қазақстан парламентінің жағдайын өте жақсы сипаттайды. Қоғам оның жұмысы жөнінде жиі нараздық білдіреді. Тіпті жақында парламенттың өкілеттігін кеңейтетін конституциялық реформа да біздің азаматтарымыздың оған деген көзқарасына аз әсер етті. Жағдайды өзгерту үшін не істеу қажет? Қазақстандағы шарттардың негізінде мінсіз парламенттің құрылымы, өкілеттіктері, депутаттардың саны, олардың сайлану механизмдері қандай болуы керек?

Айман Жүсіпова, Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің Қоры жанындағы Әлемдік экономика және саясат институтының жетекші сарапшысы: «Парламент атқарушы билікке қарама-қарсы болуы керек»

- Парламенттік құрылымға келсек, Қазақстанда ол қандай болуы керек жөнінде: бірпалаталы дүрыс па, немесе екіпалаталы болуға тиіс пе деген тақырып бойынша көп пікірталастар жүргізілген. Бірінші нұсқаны жақтаушылардың пікірінше, бүгін сенат төменгі палатаға, мәжіліске қарсы күрес жүргізетін рөл атқармайды. Ол көбінесе радикалды шешімдердің кедергісі ретінде консервативті шектегіш тәрізді әрекет етеді. Ия, белгілі бір кезеңде, 90-шы жылдардың ортасында ол маңызды болып табылатын, ал бүгінгі  күнге келсек, оның ешбір мәні жоқ.

Екі палаталы парламенттің жақтаушылары осы құрылымның арқасында әртүрлі өкілдіктердің, негізінен аймақтық өкілдердің мүдделерінің, ұсынылуына кепілдік береді деп санайды. Басқа дәлел болып табылатын нәрсе, олардың пікірінше, заң шығару процесін жеңілдету - керісінше, интеллектуалдық күш-жігердің төмендеуіне және жалпы парламенттің рөлінің төмендеуіне әкеледі.

Бір сөзбен айтқанда, бұл мәселе пікірталас тудыратын үлкен сұрақ болып табылады, сондықтан оған біржолата жауап беру қиын.

Енді депутаттарды сайлаудың механизмі туралы. Шамамен он жыл бұрын мәжілісті тек қана пропорционалды турде қалыптастыру жүйесіне ауысу туралы шешім қабылданғаны баршылыққа мәлім. Яғни, төменгі палатасының барлық мүшелері партиялық тізімдер бойынша сайланған (бұған дейін, 2004 жылы тек 10 адам партиялық тізімдер бойынша сайланып, қалған 67-сі бір мандатты округтерде сайланған) болып табылады. Бірақ бүгін, менің ойымша, ең жақсы нұсқа: мәжіліс депутаттарының жартысы бір мандатты сайлау округтерден сайланғаны, ал екінші жартысы партиялық тізімдер бойынша сайланғаны дұрыс болар еді. Яғни, «50/50» қағидасына сәйкес. Неліктен мен осылай ойлаймын?

Парламент табиғатының ең маңызды компоненттерінің бірі - ол мемлекеттік биліктің жалғыз өкiлдi органы ретінде әрекет етеді. Бұл тұрғыда, менің ойымша, осында ҚР Парламенті мәжілісінің және мәслихаттарының депутаттарын тек партиялық тізімдер бойынша ғана емес, сонымен қатар өзін-өзі ұсынушы ретінде сайлануға құқығы бар болғаны маңызды. Бұл жағдайда олар өздерін сайлаған азаматтардың алдында жеке жауапкершілігін сезінеді. Мүмкін, императивті мандатты да іске қосу жақсы болар еді - өзін-өзі ұсынушыларды (жалғыз мандатты) сайлаушылар қайтарып алу құқығы бар.

Жалпы алғанда, сөзсіз, парламенттің рөлі арта түскені маңызды. Ол әртүрлі қоғамдық мүдделерді білдіретін, нақты және өзекті күн тәртібін ұсынатын тараптарды қамтуы тиіс.

Ең дұрысы, парламенттің жұмысы бастапқыда мемлекеттік мекемелер жүйесінде пікірталас қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс, сонымен қатар органдардың қабылдаған шешімдеріне ықпал етуге оппозицияны қосу үшін лайықты механизмдер жасау қажет. Ол қоғамдық мүдделерді толық танытуға шақырылып, содан кейін заңдарда көрініс табуы керек. Сондықтан, бәлкім, мәжіліске өтетін тараптар үшін ең төменгі шекті төмендету қажет болар (қазір ол дауыс бергендердің 7 пайызын құрайды) .

Тағы бір маңызды нәрсе – өз құрамында әртүрлі әлеуметтік күштері бар парламент атқарушы билікке - үкімет, министрліктер мен ведомстволарға - қарсылас ретінде заң жобаларын қарастыру кезінде қатаң және, ең бастысы, сындарлы пікірталас жүргізу керек. Өзара және осы заң жобаларды әзірлеген үкімет өкілдерімен бірге.

Дәурен Бабамуратов, республикалық қозғалысы «Болашақ» төрағасы:

«Қазақстанның әрбір азаматы парламенттегі өз өкілін білуі тиіс»

- Мінсіз Парламент, әрине, аралас жүйе бойынша құрастырылуы қажет: адамдар партия үшін дауыс беру арқылы және жеке кандидаттарға дауыс беру арқылы. Яғни, пропорционалдық және көпшілік жүйелердің тіркесімі болуы керек. Норма  бойынша сандық құрамды анықтаған кезде жүз мың тұрғынға шаққанда бір депутат болу қажет. Бұл жағдайда парламенттің төменгі палатасында - мәжілісте - кем дегенде 180 адам отырыстарға қатысатын болады.

Бұдан басқа, АҚШ-та жасалып жатқандай, депутаттар өздерінің көмекшілерін таңдауға еркін болады. Қазіргі заң шығарушы органның мүшелерінің оның аппараттарына қатты тәуелділігі олардың әрекеттеріне кедергі келтіреді. Депутаттар өздерін жариялылықтан аулақ ұстамауы керек, журналистермен қарым-қатынастан бас тартпауы керек.

Бірақ шын мәнінде, Қазақстанның әрбір азаматы парламентте өз өкілін білген кезде, яғни әрқашан нақты мәселе жөнінде оған кіруге мүмкіндігі болған жағдайда мінсіз парламент туралы айтуға болады.

Исатай Өтепов, PA «Абырой» (Орал):

«Ең бастысы - есеп және тікелей сайлау»

- Қазақстанның жағдайында мінсіз парламент туралы мәселені қою шамамен «Марста тіршілік бар ма?» деген сұрақтай естіледі. Шын мәнінде, билік қатаң болған кезде, парламенттік, тікелей сайлау, танымал өкілдік дейтін нәрселер туралы ешқандай әңгіме болуы мүмкін емес. Қуыршақ тәрізді, немесе, айталық, «қолдағы» парламент - бұл біздің қазақстандық ақиқаттың нағыз өзі!

Егер сіз белгілі бір идеал туралы айтқан болсаңыз, онда велосипедті жаңадан ойлап шығарудың қажеті жоқ. Мысалы, ұзақ ғасырлар бойы созылған тарихы бар және бай дәстүрі бар, сонымен қатар өз миссиясын ғасырлар бойы жүзеге асырып жүрген, АҚШ-тың немесе Ұлыбритания парламенттерін алыңыз.

Олардың қызметін байқап көрсек, парламентті идеалға жақындататын негізгі параметрлерді анықтауға болады. Бұл президенттің де, үкіметінің, онын ішінде бүкіл атқарушы билік парламенттің алдында толық есеп беруі, сондай-ақ тікелей сайлау. Оның жанама және көп сатылы сайлау айырмашылығы, өкiлдi органдарды қалыптастырудың ең демократиялық жолы, сайлаушылардың ерік білдіру және олардың сенімін ақтамаған депутаттарды қайтарып алу құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Бұл жолмен жүрген жағдайда, әрине, жергілікті сипаттамаларды ескере отырып, бірқатар түзетулер еңгізу арқылы, жаһандық стандарттарға жақын келуге болады.

Телибеков Мұрат, Қазақстан мұсылмандары одағының басшысы

«Әлемнің барлық парламенттері «қалталық» болып табылады»

- Парламент туралы әңгіме басталған сайын, менің қолым өзінен өзі қалтама кіріп кетеді. Неліктен? Мүмкін, «қалталық парламент» деген түсінік соншалықты танымал болғандықтан, енді бірін-бірісіз елестете алмаймын. Қалта мен Парламент. Былай қарасаң, олардың арасында қандай бірлесік болуы мүмкін? Мен туыстық байланыстарды іздеуге тырысамын. Мүмкін, бұл, сіз айтқандай, идеалды модельді табуға көмектеседі.

Негізінде бұл анықтамада ешқандай қорлайтын сөздер жоқ. Мен әлемнің барлық парламенттері қалталық екеніне сенімдімін. Айырмашылық тек қана орналасқан жерінде. Мысалы, Африкалық парламенттерді әдетте, пайдаланылмайтын артқы қалталармен салыстыруға болады. Посткеңестік елдердегі парламенттер шалбардағы алдыңғы қалталар болып табылады. Оларда әдетте әртурлі ұсақ-түйек заттарды сақтауға болады, олар өте ыңғайлы, өйткені бір нәрсе шыдатпай қышыған кезде қасып алуға болады. Еуропада және АҚШ-тағы парламенттер – ол кеудеше қалталары. Оларда әдетте құнды заттар мен маңызды құжаттарды ұстайды.

Қорытынды: парламентті жетілдіру үшін қалтаңың дизайнын және орналасқан жерін өзгерту қажет. Ең жақсы қалта - бұл бастың шыңында орын алған қалта. Бұл жағдайда қалталық парламент бәрінен жоғары, яғни басы. Мен басқа ешқандай жолды көрмеймін.

Айтпақшы, еліміз демократияның алғашқы жемістеріне тамсанған 1990-шы жылдарды есімде жақсы сақтадым. Сол кезде көптеген лайықты адамдар парламентке енген, бірақ қоқыс та көп болды. Өйткені сол қиын уақытта адамдар өздерінің дауыстарын картопқа, арақ бөтелкесіне, дәретхана қағазы үшін сатуға дайын болды. Ондай жолды қылмыстық элементтер

пайдаланудан тайынбады. Сол уақыттан бері көптеген өзгерістер болды деп ойлайсыз ба? Оған сенгім келер еді.

Бірақ жақында ағайынды Рысқалиевтерпен болған оқиға - нағыз көшедегі қарақшылар өңірдің әкімі болғаны және парламенттің депутаты болғаны анықталғанда, ол, әрине, қайғылы ойларға алып келеді.

Парламенттің дизайнын қалағандай өзгертуге болады - оны үш-, төртпалаталық, бесжұлдызды, алтықалталы етіп жасап, депутаттар санын көбейтіп немесе азайтуға болады. Бірақ осыдан не өзгереді? Біз әрқашан велосипедті ойлап шығаруға тырысамыз. Бірақ әлемде көптеген еліктеуге жарайтын тамаша үлгілер бар! Алыңыз да қолданыңыз! Бірақ жоқ. Қазақстанға ерекше, бірегей модель қажет.

Неліктен? Мұнда қарапайым адамдар өмір сүретін сияқты ғой, ештеңесі де таңқаларлық емес. Егер біз өзімізді басқа планетадан келгендерміз деп жарияласақ - онда басқа мәселе. Бұл жағдайда жалпыға ортақ стандарттар біз үшін жарамсыз екенін бүкіл әлем түсінеді. Содан кейін жаңа парламентті ойдан шығарып, депутаттарды сайлаудың механизмдерін және оларға берілетін өкілеттіктерді қарастыруға болады.