«Лучший рецепт избежать дилетантских ошибок – относиться к чужой истории так же, как и к своей, то есть с уважением», – считает казахстанский востоковед, знаток персидского языка Клавдия Пищулина. Недавно она выпустила книгу «Очерки истории Казахского ханства», в которой излагается основанная на редких восточных источниках история казахской государственности позднего средневековья.
«Мы, казахи, – жители степи»
Подробно рассказывая о времени, месте и обстоятельствах возникновения первого казахского государства – Казахского ханства, автор полагается на сведения, почерпнутые из знаменитой рукописи «Тарихи-и Рашиди» авторитетного историка XVI века Мирзы Мухаммад-Хайдара Дулати.
В своей книге тот рассказал, например, о встрече казахского хана Касыма с правителем Могульского государства в Кашгарии (сейчас территория СУАР КНР) Султан-Саидханом на берегах реки Чу. Тогда первый и произнес ставшую знаменитой фразу о казахах:«Мы – жители степи. У нас нет ни редких, ни дорогих вещей, ни товаров. Главное наше богатство состоит в лошадях. Мясо и кожа их служат нам лучшею пищею и одеждою, а приятнейший напиток для нас – молоко их и то, что из него приготовляется. В земле нашей нет ни садов, ни зданий. Место наших развлечений – пастбища скота и табуны коней, и мы ходим к табунам любоваться зрелищем коней».
Подчеркивая могущество казахского хана, Дулати пишет:«В войске Касым-хана насчитывалось до 1 миллиона человек. Он так усилился, что у Бурундук-хана от реальной власти осталось только одно имя».
В «Тарихи-и Рашиди» впервые упоминается не только само название нашего народа – казахи, но также объясняется, почему кочевники Дашт-и Кыпчака носят это «имя». Фрагмент из средневековой рукописи: «Когда Абулхаир-хан (правитель Узбекского улуса в Восточном Дашт-и Кыпчаке) полностью подчинил себе Дашт-и Кыпчак, некоторые султаны джучидской династии обонянием предусмотрительности почуяли веяние надвигающейся беды с его стороны и решили предотвратить ее. И с этой целью несколько султанов – Керей-хан и Джанибек-султан и им подобные – с немногочисленным количеством людей, бежав от Абул-хаир-хана, прибыли в Могулистан... Так как они (Керей и Джанибек), сперва бежав и отделившись от своего многочисленного народа, некоторое время пребывали в беспомощности и скитаниях, их и прозвали казахами (вольный, свободный – прим. авт.), и прозвище это закрепилось за ними».
«Тарих-и Рашиди» написан почти 80 лет спустя после образования Казахского ханства. По мнению Клавдии Пищулиной, этот промежуток времени дал автору возможность взглянуть на казахскую историю как на целую эпоху в жизни сложившегося народа и его государства.
– В этом историческом источнике впервые в виде краткого очерка изложена история правителей Казахского государства (улуса, ханства) более чем за семь десятилетий – с конца 50-х годов XV века до конца 30-х годов XVI века, – говорит ученый. – В сочинении Дулати впервые сказано о расколе узбекских племен Восточного Дашт-и Кыпчака и Туркестана на «узбеков» и «казахов». То есть о так называемой «откочевке» казахов примерно в 1459 году.
Керей и Жанибек, не желая подчиняться Абулхаир-хану, оставались самостоятельными правителями на части унаследованной от своих отцов, ханов Ак-Орды, территории Дашт-и Кыпчака и Туркестана – в центральном и южном Казахстане. То есть, они не «бежали» в Жетысу, а умело используя сложившуюся политическую обстановку, внутренние раздоры и противоречия в ханстве Абулхаира в Могулистане, самоопределились.
Под сенью знамен Жанибека и Керея
В персидских и тюркских средневековых рукописях очень подробно освещаются успешные действия ханов Жанибека и Керея по объединению казахских земель в Туркестане, Каратау, Сарысу и других регионах. Например, интеллектуал XVII века Махмуд ибн Вали сообщал о большом числе воинов, бежавших после смерти Абулхаира к казахским правителям: «Особенно после смерти Абулхайрхана, когда в областях Дашт-и Кыпчака возникли беспорядки, большая часть узбекских воинов (речь идет о казахах) собралась под сенью знамени могущества царевичей Жанибека и Керея».
В исследованных Клавдией Пищулиной источниках также впервые упоминается название нашей страны – Казахстан. Историк XVI века Заин ад-Дин Васифи в рукописи «Бадаи ал-вакаи» («Удивительные события»), сообщая о том, как зимой 1517 года войска Шибанида Убайдаллах-хана (правитель Мавераннахра, исторического государства на территории современной Центральной Азии) направились в поход против казахов, приводит следующий факт:«Узбеки обратились к снаряжению и вооружению для отражения казахов, и с огромным, устрашающим горы и ужасающим моря во̆ском знамена прибежища победы двинулись с берега реки Сайрам в сторону Казахстана».
Автор «Очерков истории Казахского ханства» предостерегает коллег и любителей писать на исторические темы от дилетантских ошибок. По словам Клавдии Пищулиной, вопросы изучения истории народа, и, прежде всего, формирования самого этноса всегда стояли не только перед профессиональными историками. Они вызывали и продолжают вызывать интерес и у широкой общественности, вследствие чего появляется множество публикаций.
– Однако объективность исследования теперь не главное условие, – с сожалением говорит ученый. – Теперь задача другая: доказать, какой народ древнее и кто занимал большую территорию. В итоге получаются выводы, подкрепленные не документальным материалом и свидетельствами современников событий прошлых веков, а лишь собственными амбициями. Тем самым сегодняшние любители истории демонстрируют неуважение к профессиональным тюркологам, монголоведам, навешивая на них всевозможные идеологические ярлыки за «игнорирование» ими Золотой Орды (Улуса Джучи) и Монгольской империи Чингисхана. Однако историки и Казахстана, и других тюркских народов «виноваты» лишь в том, что не сводят историю этих обширных по площади и многонациональных по составу населения государств только к своей собственной истории. Вывод отсюда такой: не следует с пренебрежением относиться к представителям историографии многих тюркских народов. И тем более к самим этим народам – татарам, ногайцам, башкирам, каракалпакам, узбекам, уйгурам, кыргызам и, конечно, к монголам. История всех этих народов, а не одних только казахов связана с Золотой Ордой и Монгольским государством. И к их истории нужно относиться с уважением.
Фото: e-history.kz
Қазақстандық шығыстанушы, парсы тілінің сарапшысы Клавдия Пищулинаның пікірі бойынша әуесқойлық қателерден сақтанатын ең үздік рецепт – басқа елдің тарихына өз тарихыңа қарағандай қарау қажет, яғни құрметпен. Ол жақында сирек шығыс әдебиеттері негізінде Орта ғасырдың соңындағы қазақ мемлекеттігінің тарихын баяндайтын «Қазақ хандығының тарихы туралы очерктер» деп аталатын кітап жариялаған.
«Біз қазақпыз, Даланың тұрғындарымыз»
Бірінші қазақ мемлекеті - Қазақ хандығының қалыптасқан уақыты, орны мен мән-жайлары туралы айту барысында, автор XVI ғасырдың беделді тарихшысы Мирза Мухаммад Хайдар Дулатидың «Тарих-и Рашиди» деп аталатын қолжазбасындағы ақпараттарға сүйенеді.
Өз кітабында ол, мысалы, қазақ ханы Қасымның Қашқардағы (қазіргі Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы, ҚХР) Моғолстан мемлекетінің билеушісі Сұлтан Саидханмен Шу өзенінде кездескені туралы әңгімелейді. Қасым сол кезде қазақтар туралы әйгілі сөздерді айтқан: «Біз - Даланың тұрғындарымыз. Бізде сирек заттар да, қымбат заттар да, тауарлар да жоқ. Біздің басты байлығымыз - жылқыларда. Ет пен тері бізге жақсы тағам мен киім береді, олардың сүті мен одан жасалатын ішімдіктер біз үшін тамаша сусын болып табылады. Біздің жерімізде ешқандай бақшалар немесе ғимараттар жоқ. Біздің ойын-сауық орнымыз - малдар мен жылқылардың жайылымы, біз жылқыларды тамашалау үшін табындарға барып турамыз».
Қазақ ханының билігін дәріптеп, Дулати былай деп жазады: «Қасым ханның әскерінде 1 млн адамға дейін болды. Ол соншалықты күшейіп кеткендіктен, Бурундук ханның нақты билігінен тек қана атауы қалды».
«Тарих-и Рашиди» қолжазбасында ең алғаш рет халқымыздың қазақтар деген аталуы ғана емес, сонымен қатар неліктен Дешті Қыпшақ көшпенділері осы «атауды» иеленгені жөнінде түсіндіреді. Ортағасырлық қолжазбаның фрагменті: «Әбілқайыр хан (Шығыс Дешті Қыпшақ Өзбек ұлысының билеушісі) толығымен Дешті Қыпшақты өзіне бағындырып алған кезде, кейбір джучид әулетіндегі сұлтандар оның жағынан төніп келе жатқан апатты сезініп, алдын алу туралы шешім қабылдады. Және осы мақсатта бірнеше сұлтандар - Керей хан мен Жәнібек-Сұлтан және тағы басқалар - бірнеше адамдармен Әбілқайыр ханнан қашып, Моғолстанға келді... Керей мен Жәнібек басында қашып, өздерінің халқынан бөлініп, біраз уақыт әлсіздік дертіне ұшырап, қанғып жүргендері үшін оларды қазақтар деп атап кеткен (еркін - авт.ескертуі), осы атау оларға бекітіліп қалған».
«Тарих-и Рашиди» Қазақ хандығы қалыптасқаннан кейін шамамен 80 жыл өткен соң жазылған. Клавдия Пищулинаның айтуынша, осы уақыт кезеңі авторға қазақ тарихын қалыптасқан халықтың өмірі мен оның мемлекетінің толық бір дәуірі ретінде қарауға мүмкіндік берді.
- Осы тарихи жазбада XV ғасырдың аяғының 50-шы жылдарынан бастап XVI ғасырдың 30-шы жылдарының соңына дейінгі Қазақ мемлекеттінің (ұлыстың, хандығының) 70 жылдан аса уақыт кезеңі туралы қысқша эссе түрінде алғаш рет осы билеушілерінің тарихына сипат берілген - дейді ғалым. - Дулатидың шығармасында Шығыстағы Дешті Қыпшақ пен Түркістаннің өзбек тайпалары ыдырап, «өзбек» пен «қазақ» деп бөлінгендері туралы бірінші рет айтылған. Яғни, қазақтардың шамамен 1459 жылы «көшіп кетуі» жөнінде баяндалған.
Керей мен Жәнібек Әбілқайыр ханға бағынуды қаламай, өз әкелерінен, яғни хандардан мұра болып қалғанған жерлерде: Ақ-Орда, Дешті Қыпшақ және Түркістан аумағында (орталық және оңтүстік Қазақстанда) тәуелсіз билеуші болып қалды. Яғни олар Жетісу өңіріне «қашпады», олар Моғолстандағы Әбілқайырдың хандығының ағымдағы саяси жағдайды, ішкі дау-жанжал мен қақтығыстарды пайдаланып, өзін-өзі анықтаған ел болды.
Жәнібек пен Керейдің жалаушаларының қалқанында
Ортағасырлық парсы және түркі қолжазбаларында Жәнібек пен Керей хандардың Түркістан, Қаратау, Сарысу және өзге аймақтарда қазақ жерлерін біріктірудегі табысты іс-әрекеттері жөнінде өте нақты жазылған. Мысалы, XVII ғасырдың зияткері Махмұд ибн Уәли Әбілқайырдың өлімінен кейін қөптеген сарбаздары қазақ билеушілеріне қашып барғаны туралы хабарлайды: «ӘсіресеӘбілқайыр қайтыс болғаннан кейін Дешті Қыпшақ аймақтарында тәртіпсіздіктер басталған кезде, өзбек жауынгерлерінің көпшілігі (қазақтар туралы айтылған) Жәнібек пен Керейдің жалаушаларының астында жиналды.
Клавдия Пищулина зерттеген жазбаларда сондай-ақ біздің еліміз алғаш рет Қазақстан деп аталғаны кездеседі. XVI ғасырда тарихшысы Заин әл-Дин Васифи «Бадаи ал-вакаи» («Ғажайып Оқиғалар») қолжазбасында 1517 жылдың қыс кезінде Шибанид Убайдаллах ханның (қазіргі Орталық Азия аумағындағы тарихи мемлекет Мавераннахрдың билеушісі) әскерінің қазақтарға қарсы шыққындары жөнінде келесі фактіні келтіреді: «Өзбектер қазақтармен шайқасу ұшін, үлкен тауларды қорқытатын жабдықтар мен қару-жарақтарды, теңізді шошытатын әскерді және жеңістің қасиетті орны болып табылатын жалаушаларын алып, Сайрам өзенінің жағалауларынан Қазақстан бағытына қарай жөнелді»
«Қазақ хандығының тарихы туралы очерктер» деп аталатын кітаптың авторы әріптестерін және тарихи тақырыптарға жазуды ұнататын адамдарды әуесқойлық қателіктерден сақтану туралы ескертеді. Клавдия Пищулинаның айтуы бойынша, халқының тарихын зерттеу мәселелері, және, ең алдымен, этникалық топтың қалыптасуы әрқашан тек кәсіби тарихшылардың алдында тұрған мақсат емес болып табылатын. Олар кең жұртшылық арасында қызығушылық тудыруы жалғастыруда, сондықтан әлі де көптеген жарияланымдар шығып жатыр.
- Алайда қазір зерттеудің объективтілігі негізгі шарт емес», - дейді ғалым. - Қазіргі тапсырыс өзгеше: қай халық ең бұрын қалыптасқан және кімдер ең үлкен аумақты иеленгенін дәлелдеу. Нәтижесінде, өткен оқиғалардың замандастарының құжаттық материалдары мен куәгерлік негізінде емес, тек өздерінің амбицияларымен бекітілген қорытындылар жасалуда. Осылайша, бүгінгі тарих жанкүйерлері түркітанудың және моңғолтанудың кәсіби мамандарына құрметтемеушілік танытып, Алтын Орда (Жошы ұлысы) және Шыңғыс ханның Моңғол империясын «елемегендері» үшін оларға идеологиялық белгілерінің барлық түрлерін жапсыруда. Бірақ Қазақстанның тарихшылары да, басқа да түркі халықтарының тарихшылары осы ұлы мемлекеттер мен халықтардың көпұлтты мүшелерінің тарихын тек өз ұлтының тарихына дейін қысқартпағаны үшін ғана «кінәлі». Бұдан шығатын қорытынды: көптеген түркі халықтарының тарихнамасының өкілдерін елемеуге болмайды. Эсіресе осы халықтардың өзін - татарларды, ногайларды, башқұрттарды, қарақалпақтарды, өзбектерді, ұйғырларды, қырғыздарды және, әрине, моңғолдарды. Алтын Орда мен Моңғолия мемлекетімен тек қазақтардың тарихы ғана емес, осы халықтардың да тарихы байланысты. Сондықтан олардың тарихына да құрметпен қарау керек.
