Не секрет, что в последние годы на постсоветском пространстве стал прослеживаться растущий интерес к личности Сталина и эпохе его правления. В этом не было бы ничего предосудительного, если бы не одно «но». Порой складывается подспудное впечатление, что некие силы стремятся использовать этот интерес для того, чтобы запустить процесс исторической реабилитации сталинизма. О природе такой тенденции и о том, к чему, в конце концов, она может привести, мы беседуем с доктором исторических наук, профессором Ануаром Галиевым.

– Неоднократно приходилось слышать мнение, что у нас в стране сталинизм если не поднимает голову, то чувствует себя довольно неплохо. Так ли это? В чем вы видите проявления сталинизма?

– Конечно, в Казахстане, в отличие от России, не ставят памятники Сталину и не открывают его мемориальные музеи. Но, с другой стороны, ведь кто-то установил в Актобе памятник Левону Мирзояну – человеку, который просил увеличить для республики квоту на аресты и расстрелы людей, являвшихся цветом казахской, русской, уйгурской наций.

Правда, некоторое время спустя под давлением общественности памятник демонтировали, но почему-то сделали это тайком, под покровом ночи. Почему нельзя было убрать его днем и широко осветить преступления и Мирзояна, и его хозяина – Сталина?

Почему до сих пор, на что справедливо обращают внимание наши соотечественники, не увековечены в названиях улиц имена многих репрессированных, а также сосланных в Казахстан людей, чей вклад в науку, культуру неоспорим? К примеру, где улица, носящая имя Юрия Домбровского, благодаря произведениям которого об Алматы узнал весь мир?

Недавно с удивлением прочитал, что здание НКВД, рядом с которым находится знак уже не существующего музея политических репрессий (того самого НКВД, в подвалах и кабинетах которого пытали политических заключенных, выбивая из них признания в участии в несуществующих заговорах), будет переделано под какое-то учреждение. Разве все это не отголоски недобитого сталинизма?

Немецкий историк Р. Киндлер, издавший недавно книгу «Сталинские кочевники. Власть и голод в Казахстане», задает справедливый вопрос: почему в Казахстане, который Сталин превратил в огромную тюрьму, в территорию страданий многих народов, голод 1930-х годов является

предметом исследований только историков? К тому же многие из них делают это только по долгу службы. А тех, кто действительно увлечен данной темой, можно пересчитать по пальцам. Но, к счастью, они все же есть.

– Чем лично для вас является сталинизм?

– К счастью, я родился спустя несколько лет после смерти Сталина. Но моя семья и родные сполна испили чашу страданий. Мой прадед, ученый-исламовед и религиозный деятель Абдрахман Муртазин в 1917 году был делегатом первого Всеказахского съезда в Оренбурге, на котором была образована Алаш-Орда. Недавно моя однокурсница профессор КазНУ Г.Султангалиева привезла из Актюбинского архива документы, относящиеся к его жизни. Сам он был репрессирован еще в первую волну, в 1920-е годы, и сослан с семьей в Аральск. По дороге к месту ссылки погибли его малолетние сыновья.

Мой дед, Молдагали Сагдагалиев, окончил Институт красной профессуры в Москве и, будучи юристом, в 1937-м был арестован как «враг народа» и расстрелян. Причем арестовали его 7 сентября, в день рождения его единственной дочери – моей мамы. С тех пор она никогда не отмечала свой день рождения.

Похоронен дед в общей могиле у поселка Жаналык вместе с тремя тысячами других «врагов народа», среди которых Алихан Букейханов, Ахмет Байтурсынов, Мыржакып Дулатов, Турар Рыскулов, Сакен Сейфуллин, Ильяс Жансугуров. Кстати, И. Жансугуров был его другом. О жизненном пути деда, его аресте, допросах написала статью доцент Костанайского университета Елизавета Ярочкина, за что я очень ей признателен.

Моя бабушка, дочь алашординца и жена «врага народа», естественно, попала в Акмолинский лагерь жен изменников Родины (АЛЖИР). Мама, Зауре Сагдагалиева, в пятилетнем возрасте осталась сиротой при живой матери со статусом ЧСИР (член семьи изменника Родины).

– Прославление, вольное или невольное, Сталина в суверенном Казахстане – это ностальгия по советскому прошлому или это что-то другое?

– Заметьте, старшее поколение, зомбированное идеологией культа личности «вождя народов», уже ушло. И парадокс состоит в том, что те, кто сегодня прославляет Сталина, при нем не жили. Российские ученые провели исследование феномена возрождения сталинизма и пришли к ожидаемому выводу.

В эпоху, когда в жизнь вторгаются новые веяния, компьютеризация и прочие тренды глобализации, к работникам предъявляются повышенные требования, в том числе необходимость знания нескольких языков, постоянное повышение квалификации. Не все соответствуют этим требованиям, конкуренция нарастает, и у многих появляется чувство неуверенности в завтрашнем дне.

При этом пенсионный возраст увеличили, медицина стала платной. На таком фоне жизнь в СССР, в том числе при Сталине, кажется им неким «золотым веком», в который они не прочь вернуться. А о том, что можно не в рай попасть, а загреметь на Соловки (и это в лучшем случае), они не думают.

– Чем еще это можно объяснить? Отсутствием должной и своевременной оценки преступлений сталинизма или же общим непониманием его природы? Кто должен нести за это ответственность – государство или общество?

– Да, это можно объяснить в том числе отсутствием объективной и всесторонней оценки сталинизма как политического явления. Поднявшаяся в перестроечные времена волна интереса к эпохе правления Сталина уже схлынула. Деятельность того же общества «Мемориал» перетекла в другие сферы. Известный исследователь Дмитрий Юрасов, собравший огромную картотеку по этому периоду, смог опубликовать лишь часть своих материалов.

В Казахстане при поддержке государства были изданы «Книги скорби», создано несколько музеев и только недавно открыт памятник жертвам политических репрессий и голода. Но всего этого явно недостаточно – требуется дальнейшая ежедневная и кропотливая работа в данном направлении. Посмотрите на то, как освещается судьба тех же «алашординцев».

Сошлюсь на недавно вышедший фотоальбом, в котором опубликованы фотографии десятка наиболее видных деятелей «Алаш-Орды». Причем многие из них повторяются по

несколько раз. Между тем, даже в руководстве партии и в алашордынском правительстве было гораздо больше людей. Однако их фотографий в альбоме нет.

Теперь сравните это с тем, как проходит коммеморация в соседнем Кыргызстане. Там не было такого масштабного голода, как в Казахстане, не было таких ГУЛАГовских лагерей, как у нас (в нашей республике их площадь превышала территории некоторых европейских государств), не было такого количества репрессированных.

Но при этом там есть мемориал Ата-Бейит, где похоронены жертвы различных волн репрессий, в том числе и отец Чингиза Айтматова. И туда возят всех, кто приезжает в Кыргызстан. В небольшом музее при мемориале можно увидеть фотографии и вещи узников казахстанских лагерей. В странах Балтии, в Грузии есть музеи, посвященные периоду сталинизма и большого террора.

На мой взгляд, нам тоже необходимо больше внимания уделять событиям тех лет. Постройте Музей голода – и тогда база для позитивного восприятия сталинизма сузится в разы. Не будем также забывать, что Казахстан стал и тюрьмой, и второй родиной для многих депортированных народов – корейцев, немцев, поляков, греков, турков-ахысха, чеченцев, ингушей. Почему бы не построить заодно и музей истории депортаций?

Надо вернуть людям их историю, пусть даже трагическую. Как пишет Алейда Ассман, известный специалист по исторической памяти, до тех пор, пока не преодолена травма, она не излечится, а единственный способ ее преодоления – говорить о ней.

– Ностальгия по сталинизму в Казахстане и в России – это явления одного порядка, или же между ними можно найти какую-то разницу? Ведь как ни верти, Россия была метрополией, а мы – ее колонией...

– Если согласиться с вышеупомянутым выводом российских экспертов (а я с ними вполне солидарен), то эта ностальгия имеет одинаковую природу. Наверное, Россию нельзя считать метрополией в классическом смысле этого слова, поскольку она была такой же колонией Центра в лице всемогущей ВКП (б), как и другие республики.

Можно, конечно, говорить о том, что в национальных окраинах Центр опирался на славянское население, поощряя его при помощи различных преференций, но это, наверное, тема другого разговора.

В то же время славянские народы пострадали от сталинизма не меньше, чем мы. А если иметь в виду те планы, которые строили Сталин и партия, то можно сказать, что тому же русскому народу была уготована судьба самой большой жертвы во имя мировой революции, и эта жертва была бы принесена без тени сомнений.

– Нужно ли бороться с попытками реабилитировать сталинизм? Если да, то какими методами? И не вызовет ли это обратной реакции?

– Бороться нужно, и в первую очередь с помощью истории. Хранить память о прошлом, критически оценивать его – это одна из ее функций. А что касается методов, то это,

например, те же музеи, которые хранят память не только о славе, но и о травме.

Посмотрите, как выполняют эту функцию музеи в Европе, где на каждом углу людям напоминают о Терроре, о Холокосте. И, конечно же, повышение уровня и качества жизни граждан выбьет почву из-под ног не только сталинизма, но и других реакционных движений и настроений.

– Итак, мы признаем, что у нас в общественных настроениях наблюдается тенденция к реабилитации роли Сталина. В то же время нельзя отрицать и наличия прямо противоположного мнения. К чему, в конце концов, может привести такая идеологическая поляризация общества? Или это не более чем гипотетическая угроза?

– Как я уже сказал, первая тенденция вызвана падением жизненного уровня. А носители противоположных настроений – это здоровая часть социума. Пока их существенно больше. Вместе с тем я бы отметил, что наше общество становится все более равнодушным к проблеме сталинизма, и это страшно. Поэтому мы должны чаще говорить о том трагическом времени, о тех потерях, которые понес наш народ, только так можно бороться с равнодушием.

Жертвы сталинизма должны жить среди нас, и их пепел должен стучаться в наши сердца, как бы высокопарно это ни прозвучало. Культура памяти должна воспитываться с младых ногтей.

Уже упомянутый немецкий историк Р. Киндлер пишет, что коллективизация, ставшая причиной чудовищного по масштабам голода, привела к потере казахами идентичности, основанной на кочевом способе производства.

Сегодняшнее казахстанское общество образовали выжившие потомки кочевников и депортированные в наш край народы. Сейчас продолжается процесс формирования казахстанской нации в политическом смысле. Но любая нация строится на основе общей истории, общей памяти, общей трагедии, общей травмы.

Такой травмой памяти и является для нас трагический период сталинизма. В эту нацию войдут не только казахи и русские, которые помнят о голоде и репрессиях, не только уйгуры, которые сейчас стали открыто говорить об Ату (массовом уничтожении большевиками уйгурских сел), но и немцы, корейцы, вайнахи, греки, депортированные по воле Сталина в Казахстан.

Эта общая боль, общее прошлое объединяет нас, и поэтому о сталинизме, о его жертвах никогда нельзя забывать. Между тем, тот же Р.Киндлер справедливо пишет, что мест памяти, связанных с этим периодом, не так уж и много, да и те пытаются перепрофилировать.

Да, по поводу оценки сталинизма в нашем обществе, к счастью, нет полярных мнений. Но есть равнодушие, с которым нельзя мириться.

Соңғы жылдары посткеңестік аумақта Сталиннің тұлғасына және оның басқару дәуіріне деген аса қызығушылық байқалатыны құпия емес. Бұл жағдайда айыпты ештеңе де болмас еді, бірақ осында бір мәселе бар. Кейде кейбір күштер сталинизмді тарихи тұрғыда ақтап, оңалту үдерісін бастау үшін осы қызығушылықты қолдануға тырысады деген ой келеді. Бұл үрдістің табиғаты туралы және ақыр соңында ол қандай нәтижеге әкелуі мүмкін деген сұрақтары бойынша біз тарих ғылымдарының докторы, профессор Әнуар Галиевпен сұхбаттастық.

- Сталинизмнің біздің елімізде бас көтермесе де, бірақ бізде ол өзін-өзі өте жайлы сезінеді деген пікірді талай рет естідім. Осындай сөздер рас па? Сіз Сталинизмнің көріністерін неден байқайсыз?

- Әрине, Қазақстанда Ресейдегі сияқты Сталинге ескерткіштер қоймайды және мемориалдық мұражайларын ашпайды. Басқа жағынан қарасақ, біреулер Ақтөбе қаласында қазақ, орыс, ұйғыр халықтарының ең үздік азаматтарын тұтқындауға және атуға рұқсат ететін республикаға берілген квотаны ұлғайтуды сұраған Левон Мирзоянның ескерткішін орнатқан.

Шындығын айтқанда, біраз уақыт өткен соң, қоғамдық қысымның арқасында ескерткішті алып тастаған болатын, бірақ ол іс-әрекетті түн жамылып, жасырын жасады. Неліктен Мирзоян мен оның қожайыны Сталиннің қылмыстарын кеңінен ашық жариялалап, ескерткіштің өзін күннің жарығында алып тастамасқа?

Неге әлі күнге дейін (біздің отандастарымыздың әділ пікірі бойынша), көшелер атауларының ішінде Қазақстанға жер аударылғандардың, талай қуғын-сүргінге ұшырағандардың және ғылымға, мәдениетке қосқан үлесі даусыз болып табылатын көптеген адамдардың аттары мәңгілікке қалмаған? Мысалы, Юрий Домбровскийдің арқасында Алматы туралы бүкіл әлем білді, ал оның есімімен аталатын көше қайда?

Жақында оқып таңданғаным: НКВД ғимараты басқа бір мекемеге айналатын болыпты. Оның қасында кезіндегі саяси тұтқындары мен құрбандарына арналған мұражайдың белгісі орналасқан. Дәл осы НКВД-ның жертөлелері мен кеңселерінде қатыгездік кезінде саяси тұтқындарды жасалмаған қылмыстары туралы мәлімет алу мақсатымен ұрып-соғып азапқа салған. Бұның барлығы толық жойылмаған сталинизмнің жаңғырығы емес пе?

Жақында «Сталиннің көшпенділері. Билік пен Қазақстандағы ашаршылық» деп аталатын кітабын жариялаған неміс тарихшысы Р.Киндлер мынадай әділ сұрақ қойған: «Неге Қазақстанда, Сталин үлкен түрмеге айналдырған көптеген ұлттардың азап шеккен аумағында, 1930 жылдары болған ашаршылық тек тарихшылардың зерттеу тақырыбы болып табылады? Бұған қоса, олардың көбісі мұны тек міндетті болғандықтан атқарады. Және бұл тақырып бойынша шын мәнінде қызығұшылық танытатын адамдардың саны шамалы. Бірақ, бақытымызға орай, ондай адамдар бар.

- Сіздің өзіңіз үшін сталинизм деген не?

- Бақытыма орай, мен Сталиннің қайтыс болғанынан кейін бірнеше жыл өткенде дүниеге келдім. Бірақ менің отбасым және туыстарым толығымен азап шеккен. 1917 жылы менің арғы атам, ислам ғалымы және діни қайраткер Абдрахман Мұртазин Орынборда бірінші Барлық-қазақ съезінде делегат болды. Сол съезде Алаш Орда құрылды. Жақында менің курстасым, ҚазҰУ-дың профессоры Ғ.Сұлтанғалиева Ақтөбе мұрағаттарынан оның өміріне қатысты құжаттарды әкелді. 1920 жылдары алғашқы толқында арғы атам қуғынға ұшырап, отбасымен бірге Аралға жер аударылған. Жер аудару орнына барар жолда оның екі кіші ұлы қайтыс болды.

Менің атам, Молдағали Сагдағалиев Мәскеудегі қызыл профессорлар институтын бітіріп, адвокат болған. 1937 жылы «халықтың жауы» ретінде тұтқындалып, атылып кетті. Ол 7 қыркүйек күні өзінің жалғыз қызы, яғни менің анамның туған күнінде қамауға алынды. Содан бері анам өзінің туған күнін ешқашан атап өтпеген.

Менің атам басқа үш мың «халық жауларымен» бірге (соның ішінде Әлихан Бөкейханов Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Тұрар Рысқұлов, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров) Жаңалық ауылының маңындағы зиратында жерленген. Айтпақшы, Ілияс Жансүгіров оның досы болған еді. Менің атамның өмірі туралы, оның қамауға алынуы жөнінде Қостанай университетінің доценті Елизавета Ярочкина мақала жазған, сол үшін мен оған өте ризамын.  

Менің әжем «алашордалықтың» қызы, «халық жауының» әйелі, әрине, ол Отанын сатқандардың әйелдерінің Ақмоладағы (АЛЖИР) лагеріне түсті. Менің анам, Зауре Сагдағалиева, бес жасында анасының тірісінде ЧСИР ретінде, демек отанын сатқандардың отбасы мүшесі аталумен жетім қалды.

- Тәуелсіз Қазақстандағы Сталиннің даңқың арнайы түрде немесе еріксіз көтермелегені - кеңес дәуірінің ностальгиясы болып табылама немесе ол басқа бір нәрсе ме?

Еске сала кетейік, ежелгі ұрпақ «халықтар көшбасшысының» жеке басына табынушылық идеологиясымен бірге өмірден кеткен. Мұндағы байқалатын парадокс - бүгінгі күні Сталинді даңқтайтын адамдар оның дәурінде өмір сүрген емес. Ресейлік ғалымдар сталинизмнің қайта жандану феноменін зерттеп, күтілген қорытындыға келді.

Жаңа үрдістер, компьютерлендіру және жаһанданудың басқа да үрдістері басып алған кезде, жұмысшыларға қойылатын талаптардың артуы, оның ішінде бірнеше тіл білуі мен үздіксіз кәсіби дамуы қажет. Әркім бұл талаптарды қанағаттандырмайды, бәсекелестік өсіп келеді, соған байланысты көптеген адамдарда болашаққа деген айқынсыздық сезімі пайда болды.

Сонымен қатар зейнеткерлік жасты ұлғайтты, медицина төлемақылы болды. Бұл тұрғыда КСРО-да, оның ішінде Сталиннің кезіндегі өмірді олар «алтын дәуірге» айналдырды, сондықтан әрине оған қайтып оралғылары келеді. Бірақ ол жағдайда жұмаққа барудың орнына, Соловкидегі арнайы лагерьге түсіп қалу мүмкіндігі туралы олар мүлдем ойламайды.

- Мұны тағы немен түсіндіруге болады? Сталинизмнің қылмыстарын дұрыс және уақтылы бағалаудың жоқтығы ма, немесе оның табиғатын жалпы түсінбеулігі ме. Бұл үшін кім жауапты болуы тиіс - мемлекет пе әлде қоғам ба?

- Ия, сталинизмді саяси құбылыс ретінде объективті және жан-жақты бағалаудың жоқтығына байланысты деп түсіндіруге болады. Қайта құру кезеңінде Сталиннің дәуіріне қарасты көтерілген қызығушылық толқыны тоқтатылды. «Мемориал» деп аталатын қоғамның қызметі басқа салаларға ауысты. Белгілі зерттеуші Дмитрий Юрасов осы кезеңдерге қатысты көп құжаттар жинап, оның материалдарының тек бір бөлігін басып шығара алды.

Қазақстанда мемлекеттің қолдауымен «Күйзеліс кітаптары» жарық көрді, бірнеше мұражайлар құрылды, жақында саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандарына ескерткіш ашылды. Бірақ мұның бәрі жеткіліксіз - бұл бағытта әрі қарай күнделікті әрі қажырлы жұмыс жасау қажет. «Алашордалықтар» тағдыры қаншалықты көрсетілетіне көз жеткізіңіз.

Жақында басылымнан шыққан альбомға сілтеме жасай аламын, онда Алаш-Ордадағы ең үздік он фигураның фотосуреттері жарияланған. Олардың көпшілігі бірнеше рет қайталанады. Дегенмен, партияның басшылығында және Алашорда үкіметінде одан әлде қайда көп адамдар болған. Алайда олардың фотосуреттері альбомда жоқ.

Енді Қырғызстандағы сондай іс-шаралар қалай өткенін қарап салыстырыңыз. Қырғызстанда мұндай үлкен аштық болған жоқ, біздегі сияқты ГУЛАГ лагерлері болмады (біздің республикада ондай лагерьдердің кейбір аумағы еуропалық мемлекеттердің аумағынан асып түсті), қуғын-сүргінге ұшыраған адамдар көп болған жоқ.

Сонымен бірге, репрессияның түрлі толқындарының құрбандары, оның ішінде Шыңғыс Айтматовтың әкесі жерленген «Ата-Бейіт» мемориалы бар. Қырғызстанға келген адамдардың бәрін сонда апарады. Мемориалдағы шағын мұражайда қазақстандық лагерлердің тұтқындарының фотосуреттерін көруге болады. Балтық елдерінде, Грузияда сталинизмге және ұлы террорға байланысты мұражайлар бар.

Менің пікірімше, біз сол жылдардағы оқиғаларға көбірек назар аударуымыз керек. Аштық мұражайын құрыңыз - содан кейін сталинизмді жақсы қабылдауға ешқандай негіз қалмайды. Естеріңізге сала кетейік, Қазақстан көптеген депортацияланған халықтарға (корейлер, немістер, поляктар, гректер, түріктер, шешендер, ингуштер) түрме болып, кейіннен олар үшін екінші үйге айналды. Неліктен біз депортациялау тарихының мұражайын құрмаймыз?

Қаншалықты қайғылы жағдай болса да, адамдарға олардың тарихын қайтару керек. Тарихи жадыдағы танымал сарапшы Алейда Асманның айтуынша, жарақат жеңілгенге дейін емделмейтін болады және оны жеңудің жалғыз жолы - бұл туралы айту.

- Қазақстанда және Ресейде сталинизмге қатысты ностальгия ұқсас құбылыс па, әлде олардың арасында айырмашылық бар ма? Ақыр аяғында, Ресей қанша дегенмен, метрополия болған еді, ал біз - оның колониясы...

- Егер ресейлік сарапшылардың жоғарыда айтылған тұжырымымен келіссеңіз (мен олармен толығымен келісемін), онда бұл ностальгия бірдей сипатта болады. Мүмкін, Ресей бұл сөздің классикалық мағынасында митрополия ретінде қарастырыла алмауы мүмкін, себебі ол да басқа республикалар сияқты Орталықтың, яғни Ұлы ВКП (б) колониясы болған.

Әрине, шет өңірлерде Орталық славян халқына сүйніп, оны әртүрлі жеңілдіктердің көмегімен көтермелеген деп айтуға болады, бірақ бұл басқа әңгіменің тақырыбы.

Сонымен қатар, славян халықтарының сталинизмнен зардап шеккені бізден аз емес. Егер Сталин мен партияның құрып отырған жоспарларын еске түсірсек, әлемдік революцияның ең үлкен құрбаны болу тағдыры ресейлік адамдарға дайындалған және сол құрбандық күмәнсіз жасалатын еді.

- Сталинизмді ақтау, немесе оңалту әрекеттерімен күресу керек пе? Егер күресу керек болса - қандай әдістермен? Және бұл шаралар кері реакция тудырмайма?

- Күресу керек, және ең бастысы, тарих арқылы күресу керек. Сыни бағалау дегеніміз оның функцияларының бірі болып табылады. Және әдістер ретінде данқтан басқа оған қатысты жарақаттары туралы естеліктерді көрсететін мұражайлар болу керек.

Мысалы, қараңыз, Европада осы функцияларды мұражайлар қалай орындайды. Европаның кез келген бұрышында адамдарға Холокост жөнінде, сондай-ақ террор туралы еске салып отырады. Және, әрине, азаматтардың өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыруы сталинизмді де, сонымен қатар басқа да көңіл-күймен реакциялық қозғалыстарды жоққа шығарады.

- Сонымен, біз қоғамдық көңіл-күйде Сталиннің рөлін ақтап оңалтуға ұмтылыстар пайда болғанын мойындаймыз. Алайда, қарсы пікірлердің болуын да жоққа шығара алмаймыз. Болашақта қоғамның мұндай идеологиялық поляризациясы қандай өзгерістерге әкелуі мүмкін? Немесе ол тек гипотетикалық тұрғыдағы қауіп-қатер болып қала береме?

- Мен айтып кеткендей, ең алдымен ол үрдіс өмір сүру деңгейінің төмендеуіне байланысты. Ал қарсы көңіл-күйдің тасымалдаушылары - қоғамның салауатты бөлігі. Қазіргі кезде олар әлдеқайда үлкен көпшілікті құрайды. Алайда, біздің қоғамда сталинизм мәселесі барған сайын немқұрайлы болып келеді, ол өте қорқынышты. Сондықтан, біз қайғылы уақыт кездері туралы,  біздің халқымыздың зардап шеккені туралы айтуымыз керек. Тек сол арқылы елдегі немқүрайлықпен күресуге болады.

Сталинизм құрбандары арамызда өмір сүруге тиіс, және олардың күл-топырағы біздің жүрегімізге дүрсіл беруге тиіс. Жадтың мәдениеті жас кезден бастап тәрбиеленуі қажет.

Жоғарыда аталған неміс тарихшысы Р.Киндлердің айтуы бойынша ұжымдастыру сұмдық аштық тудырып, көшпелі өндіріс режиміне негізделген қазақстандық сәйкестіліктің жоғалуына әкеп соқты.

Бүгін қазақ қоғамын көшпенділердің аман қалған ұрпақтары және біздің өңірге жер аударылған халықтары құрап отыр. Қазір қазақстандық халқының саяси мағынада қалыптасу үдерісі жалғасуда. Бірақ, кез келген ұлттың негізі – ол ортақ тарих, ортақ жады, ортақ қайғы, ортақ жарақат.

Біз үшін сталинизмнің қайғылы кезеңі мұндай жады жарақаты болып табылады. Осы ұлттың ішінде аштық пен қуғындық кезеңін есте сақтап қалған қазақтар мен орыстар ғана емес, енді Ату (большевиктер ұйғыр ауылдардың жаппай қыру) туралы ашық айтуға бастаған ұйғырлар ғана емес, сондай-ақ Сталиннің еркі бойынша Қазақстанға жер аударылған немістер, корейлер, вайнахтар, гректер.

Бұл бәрімізге ортақ жарақат, бізді біріктіретін ортақ өткен өмір, сондықтан сталинизмді, оның құрбандарын ешқашан ұмытуға болмайды. Сонымен қатар, Р.Киндлер: «Жад орындары соншалықты көп емес, соған қарамастан осы кезеңімен байланысты жерлерді басқаша бағдарлануға тырысады» - деп дұрыс жазған.

Иә, бақытымызға орай, біздің қоғамда сталинизмді бағалау жөнінде қарама-қарсы пікірлер жоқ. Бірақ, өкінішке орай, ол мәселеге деген немқұрайлық байқалады, онымен ешқашан келісуге болмайды.