5662 12-10-2018, 12:29

«Экономика простых вещей». Как от слов перейти к делу

«Қарапайым заттардың экономикасы». Сөздерден іске өту тәсілі

«Вы посмотрите, если на вас всю иностранную одежду забрать, вы будете здесь сидеть голые». Эту реплику Лидер нации адресовал членам правительства и депутатам парламента в ходе Послания народу «Рост благосостояния казахстанцев: повышение доходов и качества жизни» и поставил перед своей командой задачу по необходимости осваивать широкую номенклатуру товаров народного потребления и развитию «экономики простых вещей».

Качественная еда, одежда и обувь, мебель, инвентарь, бытовая техника, лекарства собственного производства из местного сырья не только насытит внутренний рынок, но и позволит Казахстану существенно усилить национальную, продовольственную безопасность, преодолев зависимость от импорта самых простых вещей.

Несмотря на масштабную реконструкцию казахстанской экономики, ведущуюся третий десяток лет подряд, от импорта одежды Казахстан зависит на 99 процентов, продуктов питания – на 40 процентов, бытовых товаров, за исключением мебели, и вовсе на все сто.

Казахстан не одинок в своем намерении кардинально изменить сложившуюся ситуацию, тем более что движение в таком направлении не отменяет развитие таких источников экономического роста, как индустриализация, цифровизация, технологическая модернизация. Например, наши соседи-россияне также планируют идти по пути восстановления «экономики простых вещей».

И уже даже называются конкретные цифры – производство «простых вещей», по мнению разработчиков экономических концепций, должно составлять в структуре экономики как минимум один процент от ВВП.

Казахстан пока не спешит жонглировать гигантскими цифрами. Задача параллельно с реализацией нанои высоких технологий производить банальные гвозди, понятное дело, непростая и требует тщательной проработки. Но учитывая, что идею президента практически на выходе поддержали представители бизнес-сообщества, государственные служащие, парламентарии, есть уверенность, что пар не уйдет в гудок. Главное – определиться с будущими шагами и механизмами, просчитать их эффективность.

Это мы и попросили сделать экспертов, обратившись к ним с вопросами о реалистичности поставленной главой государства задачи, об имеющейся базе для старта «экономики простых вещей», о номенклатуре товаров народного потребления, производство которых оказалось бы наиболее перспективным.

Жаныбек Айгазин, директор Центра исследований прикладной экономики: «Запускать туристов в космос мы пока не можем, зато можем заместить производство импортных потребительских товаров»

– Мы окончательно убедились, что в настоящее время уровень наших компетенций, производственных и финансовых возможностей не позволяет нам говорить о возможности выпуска высокотехнологичной продукции высоких переделов (iPhone, Tesla и т.д.). В ближайшее время нам это не грозит. Ученые выделяют так называемый уровень экономической сложности, который определяется сложностью и диверсифицированностью продукции страны и, соответственно, показывает уровень технологического развития экономики. Так, по индексу экономической сложности (Economic Complexity Index) на основе данных Обсерватории экономической сложности (по данным на 2016 год) Казахстан занимал 68 место среди 127 стран.

При этом, надо понимать, что мир эволюционирует, страны также двигаются в свое светлое будущее, и они не будут стоять на месте. Конкуренция является мощным мотиватором для развития. Даже если мы будем дальше двигаться по пути наращивания промышленных переделов, не факт, что мы догоним постиндустриальные (развитые) страны. Хотя понятно, что развитые страны в силу конвергенции имеют меньшие темпы экономического роста, чем развивающиеся, но «большие данные» и «экономика знаний» растут более высокими темпами, и это пока не находит отражения в официальной статистике. Поэтому большая часть населения такой страны, как Казахстан, должна зарабатывать на «экономике простых вещей».

Что это? Это производство продукции, работ и услуг, не требующих значительных капиталовложений и применения сложных технологий. Это почти мелкосерийное, отверточное товарное производство, можно сказать – кустарное производство или «гаражная экономика». В основном это обрабатывающие отрасли, в частности производство потребительских товаров (продовольственные и непродовольственные): продукты питания, мебель, посуда, одежда и т.д. Хочется отметить, что эти товары во всем мире, как правило, производятся локально, только страны – экспортеры сырья импортируют их из того же Китая. Сложная бытовая техника сюда не входит. Сюда же можно отнести сферу услуг (образование, транспортные услуги, услуги по дому и т.д.).

Надо использовать то, что мы умеем выпускать. Объективно, такая необходимость уже созрела, поскольку Китай теряет свою конкурентоспособность как самый дешевый производитель, а наш, местный потенциал, никуда не делся.

Мы понимаем, что «экономика простых вещей» – это в большей степени малые и средние предприятия. Тенденции последних лет говорят, что экономика страны больше монополизируется – крупные предприятия являются основными драйверами роста экономики, хотя доля малого и среднего предпринимательства в ВВП сейчас составляет почти 27 процентов. Но этого мало. Не зря же перед нами стоит задача по увеличению к 2050 году этой доли до 50 процентов от ВВП. Человеческие ресурсы для этого у нас есть. Посмотрите, число самозанятых в экономике составляет 2,1 миллиона человек. Понятно, что большинство из них уже имеют работу, но не исключено, что ктото из них захочет сменить вид деятельности. Самое главное, чтобы они были формализованы и несли бюджетную и социальную нагрузку.

Есть расхожее мнение, что один из 100 человек может быть предпринимателем. Однако он наймет еще 10 человек, и дальше цепочка будет удлиняться и усложняться. Поэтому необходимо обучать население предпринимательству, повышать компетенции, обеспечить доступное финансирование и комфортную бизнес-среду, чтобы они рисковали и на собственном опыте постигали бизнес.

В то же время нельзя забывать о том, что в рыночной экономике произвести куда проще, чем удачно продать результаты. Здесь нужно давать компетенции бизнесу, как продавать, как обращаться с потребителем и как его завлечь, как привить вкус и т.д. Рынок у нас, в современном понимании, еще находится в младенческом состоянии.

Наступила эпоха перехода от постиндустриального общества к информационному, когда знания и опыт создают высокую добавленную стоимость существующим товарам и услугам, а также создают новые. Понятно, что создавать высокие технологии и отправлять туристов в космос Казахстан не сможет, по крайней мере, в ближайшее время, но заместить производство импортных потребительских товаров мы можем. Именно предпринимательские знания и навыки должны стать новым драйвером рыночной экономики и источником доходов.

Саян Комбаров, экономист: «Необходимы большие инвестиции в приобретение и обустройство производственных площадей, логистику, оборудование и обучение кадров»

– «Экономика простых вещей», о необходимости развития которой заявил в своем Послании президент Нурсултан Назарбаев, подразумевает массовое производство доступных и конкурентоспособных потребительских товаров. Казахстану давным-давно надо было сосредоточить свои финансовые, человеческие и имевшиеся материально-технические ресурсы на производстве таких товаров и полуфабрикатов для их изготовления из местного сырья.

У Казахстана с советских времен была значительная материальная база в легкой промышленности, производстве тканей, одежды, кожи, ковровых и пластиковых изделий. Необходимо восстановить все эти предприятия, дававшие работу тысячам людей и отправлявшим свою продукцию не только на внутренний, но и на внешние рынки, если это возможно. Сделать это сейчас будет довольно трудно: необходимы большие инвестиции в приобретение и обустройство производственных площадей, логистику, оборудование и обучение кадров.

Казахстан может сосредоточиться на расширении объемов в аграрной промышленности. Перспективны производство мясомолочной продукции, зерновых. Так же речь стоит вести о производстве хлопчатобумажных и ковровых изделий, кожи, изделий из пластика. В массовых объемах мы можем производить и электротехническое оборудование. Например, ветровые турбины и генераторы, учитывающие особенности лучших казахстанских ветровых участков с последующим производством такого вида альтернативной энергии, как ветровая электроэнергия. В рамках международной выставки ЭКСПО-2017 «Энергия будущего», ТОО «Эковатт» предложило создание таких турбин для крупномасштабного освоения самых богатых энергией ветровых участков Казахстана. Если и дальше двигаться в этом направлении, необходимо сосредоточить усилия на создании технологий и производстве дешевых, простых для изготовления и монтажа ветровых турбин и генераторов, цены которых были бы ниже, чем у импортных и не зависели бы от курсов валют.

Постепенный переход от простого к сложному, от единичного к массовому именно в тех областях, в которых у Казахстана есть сырьевые источники, уже давно позволил бы создать такие массовые «простые» и конкурентоспособные вещи, с большим рыночным потенциалом.

Отрадно, что глава государства заявил о необходимости защиты свободы рынка и прав граждан. Для гибкого и своевременного решения поставленных президентом задач должно последовать разгосударствление, снижение барьеров для частной инициативы, поскольку процесс аллокации государственных ресурсов чрезмерно политизирован в ущерб рынку, принципам устойчивого развития, оптимального и прибыльного использования капитала. Все это в комплексе не позволит в угоду сиюминутным групповым интересам подвергать угрозе право на частную собственность граждан и право на построение достойного будущего.

Расул Рысмамбетов, директор общественного фонда Financial Freedom: «При развитии в таком направлении мы, вероятнее всего, снизим темпы роста в первые два-три года, однако создадим технологическую базу»

– Экономику простых вещей, которую предлагает глава государства, я понимаю, как производство вещей ежедневного обихода – хлопчатобумажной ткани, листового проката, гвоздей, мебели. При этом не просто производство, а из местного же сырья.

С одной стороны, это импортозамещение (от гвоздей до волокна в цемент мы закупаем в Китае), с другой стороны – это попытка воспроизвести эволюцию развития экономики в отдельно взятой стране.

При развитии в таком направлении мы, вероятнее всего, снизим темпы роста в первые два-три года, однако создадим технологическую базу. Любое технологическое могущество, прежде всего, базируется на базовых вещах и фундаментальных науках.

Выполнение этой задачи практически осуществимо уже со следующего года. Однако есть сложность – это наличие экономики простых вещей в РФ и Беларуси, откуда у нас беспошлинный ввоз. Кроме того, оборудование для производства простых вещей, нам придется закупать дороже из-за ограничений, действующих в рамках Таможенного союза. Вот почему я поддерживаю такую инициативу, которая должна будет сопровождаться ограничениями в сфере таможни и поощрениями местных производителей через налоговые послабления.

Перспективнее всегда производство базовых вещей: одежды, продуктов питания, обуви, мебели. Несмотря на кажущуюся простоту их производства, их изготовление может быстро обеспечить рост занятости и импортозамещение и практически сразу – хороший экспорт к соседям. Главное в такой программе – создание всей цепочки стоимости: от грядки до потребителя, и постепенная ликвидация затрат в иностранной валюте.

При всех перспективах такой инициативы, я лично сомневаюсь, что мы быстро добьемся успеха, так как слишком много барьеров и подводных камней – от КНР и ЕАЭС до дефицита кадров. Но попробовать нужно.

 

«Егер сіздердің үстіңіздегі барлық шетел киімін алып алса, сіз мұнда жалаңаш отырасыз». Бұл репликаны Ұлт Көшбасшысы үкімет мүшелері мен парламент депутаттарына «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» атты халыққа жолдауы барысында айта отырып, өз командасының алдына халық тұтынатын тауарлардың кең номенклатурасын игеру және «қарапайым заттар экономикасын» дамыту міндетін қойды.

Сапалы азық-түлік, киім және аяқ киім, жиһаз, жабдықтар, тұрмыстық техника, жергілікті шикізаттан жасалған өз өндірісінің дәрі-дәрмектері тек ішкі нарықты қамтамасыз етіп қана қоймай, Қазақстанға ең қарапайым заттардың импортына тәуелділікті ескере отырып, ұлттық, азық-түлік қауіпсіздігін айтарлықтай күшейтуге мүмкіндік береді. Қазақстан экономикасының ауқымды реконструкциясына қарамастан, қатарынан отыз жыл бойы жүргізіліп келе жатқан Қазақстан киім импортына 99%-ке, азық-түлік өнімдеріне – 40%-ке, тұрмыстық тауарларға (жиһазды қоспағанда) тіпті 100%-ке тәуелді.

Қазақстан қалыптасқан жағдайды түбегейлі өзгерту ниетінде жалғыз емес, оның үстіне мұндай бағыттағы қозғалыс индустрияландыру, цифрландыру, технологиялық жаңғырту сияқты экономикалық өсу көздерінің дамуын тоқтатпайды. Мысалы, біздің көршілеріміз-ресейліктер де «қарапайым заттардың экономикасын» қалпына келтіру жолымен жүруді жоспарлап отыр. Тіпті нақты сандар келтіріліп отыр – экономикалық тұжырымдамаларды әзірлеушілердің пікірінше, «қарапайым заттарды» өндіру экономика құрылымында кемінде ЖІӨ-нің бір пайызын құрауы тиіс.

Қазақстан әзірге соншалықты үлкен сандарды көздеуге асықпайды. Жоғары және нано технологияларды іске асырумен қатар қарапайым шеге шығару міндеті оңай емес және ол мұқият пысықтауды талап ететіндігі түсінікті. Бірақ, президенттің идеясын бизнес-қоғамдастық өкілдері, мемлекеттік қызметшілер, парламентарийлер іс жүзінде қолдағанын ескере отырып, жасалған іс-әрекет пен жұмсалған күш-жігер бекер кетпейді деген сенім бар. Ең бастысы – болашақ қадамдар мен механизмдерді анықтау, олардың тиімділігін есептеу. Бұл біз сарапшылардан мемлекет басшысы қойған міндеттердің орындалу мүмкіндігі туралы, қарапайым заттардың экономикасын іске қосу үшін тиісті базасы жөнінде, өндірісі неғұрлым перспективалы болып табылатын халық тұтынатын тауарлардың номенклатурасы туралы сұрақтармен жүгіне отырып, өз ой-пікірлерімен бөлісуді өтіндік.

Жаныбек Айғазин, қолданбалы экономиканы зерттеу орталығының директоры: «Біз туристерді ғарышқа ұшыра алмаймыз, бірақ импорттық тұтыну тауарлары өндірісін алмастыра аламыз»

- Біз қазіргі уақытта біздің құзыретіміздің, өндірістік және қаржылық мүмкіндіктеріміздің деңгейі жоғары шектегі жоғары технологиялық өнімдерді (iPhone, Tesla және т.б.) шығару мүмкіндігі туралы айтуға мүмкіндік бермейтініне түбегейлі көз жеткіздік. Жақын арада бұл бізге қауіп төндірмейді. Ғалымдар ел өнімінің күрделілігі мен әртараптандырылуымен анықталатын экономикалық күрделілік деңгейін атап өтеді және тиісінше экономиканың технологиялық даму деңгейін көрсетеді. Экономикалық күрделілік индексі бойынша (Economic Complexity Index) экономикалық күрделілік Обсерваториясының деректері негізінде Қазақстан 127 елдің арасында 68-ші орынды иеленген. Бұл ретте, әлем дамиды, елдер де өзінің жарқын болашағына қарай жылжиды және олар орнында тұрмайды деп түсіну керек. Бәсекелестік даму үшін өте қуатты себеп болып табылады. Тіпті егер біз әрі қарай өндірістік жолындағы жылжуды арттыра бергенмен, постиндустриалды (дамыған) елдерді қуып жетуіміз күмәнді. Конвергенцияға байланысты дамыған елдердің дамушы елдерге қарағанда экономикалық өсудің аз қарқыны бар екені түсінікті болғанымен, бірақ «үлкен деректер» және «білім экономикасы» әлдеқайда жоғары қарқынмен өсіп келеді, бірақ бұл ресми статистикада әлі көрініс таппады. Сондықтан Қазақстан секілді ел халқының басым бөлігі ақшаны қарапайым заттардың экономикасында табуға тиіс.

Ол не? Бұл айтарлықтай үлкен қаржы салуды және күрделі технологияларды қолдануды талап етпейтін өнімдер, жұмыстар мен қызметтер өндірісі. Бұл ұсақ сериялы, бұрағыш тәрізді тауар өндірісі, жеке өндіріс немесе «гараж экономикасы» деп айтуға болады. Негізінен бұл өңдеуші салалар, атап айтқанда тұтыну тауарларын өндіру: азық-түлік өнімдері, жиһаз, ыдыс-аяқ, киім және т.б. бұл тауарлар бүкіл әлемде, әдетте, жергілікті өндіріліп жатқанын атап өткім келеді, тек шикізат экспорттаушы елдер ғана оларды Қытайдан импорттайды. Күрделі тұрмыстық техника бұған кірмейді. Мұнда қызмет көрсету саласына (білім беру, көлік қызмет көрсету, үйде және т. б.) да кіргізуге болады. Біз өзіміз шығара алатынымызды пайдалануымыз керек. Шын мәнінде, мұндай қажеттілік қазірдің өзінде бар, себебі Қытай өзінің ең арзан өндіруші ретіндегі бәсекеге қабілеттілігін жоғалтуда, ал біздің жергілікті әлеуетіміз ешқайда жоғалмады.

Қарапайым заттардың экономикасы – бұл көбінесе шағын және орта кәсіпорындар екенін түсінеміз. Соңғы жылдардағы үрдістер ел экономикасы монополияланғанын көрсетеді – ірі кәсіпорындар экономика өсуінің негізгі драйверлері болып табылады, алайда ЖІӨ-дегі шағын және орта кәсіпкерліктің үлесі қазір 27% құрайды. Бірақ бұл аз. Біздің алдымызда 2050 жылға қарай бұл үлесті ЖІӨ-нің 50% дейін ұлғайту міндеті бекер қойылмаған. Бұл үшін бізде адами ресурстар бар. Экономикада өзін-өзі жұмыспен қамтығандар саны 2,1 миллион адамды құрайды. Олардың көпшілігінің жұмысы бар екені түсінікті, бірақ олардың кейбіреулері қызмет түрін ауыстырғысы келетіні де өте мүмкін. Ең бастысы, олар қалыптастырулы түрде жұмыс істеп, сонымен қатар бюджеттік және әлеуметтік жүктемені жүзеге асырулары тиіс.

100 адамның ішінде біреуі ғана кәсіпкер болуы мүмкін деген пікір бар. Алайда, ол тағы 10 адамды жұмысқа қабылдайды, әрі қарай тізбек ұзара түседі және күрделене береді. Сондықтан халықты кәсіпкерлікке үйретіп, құзыретін арттыру және қолжетімді қаржыландыру мен қолайлы бизнес-ортаны қамтамасыз ету қажет. Олар тәуекелге барып, бизнесті өз тәжірибесі арқылы меңгерулері тиіс.

Сонымен қатар, нарықтық экономикада өндіріс нәтижелерін сәтті сатудан гөрі оларды шығару әлде қайда оңай екенін ұмытуға болмайды. Мұнда бизнеске қалай сату керек, тұтынушымен қалай қарым-қатынас жасау және оны қалай тартуға болады, оның талғамын қалай дағдыландыру керек, және т.б. құзыретін беру қажет.  

Білім мен тәжірибе қолданыстағы тауарлар мен қызметтерге жоғары қосылған құн жасайтын, сондай-ақ жаңаларын жасайтын постиндустриялық қоғамнан ақпараттық қоғамға көшу дәуірі басталды. Қазақстан, кем дегенде жақын арада жоғары технологиялар жасап, туристерді ғарышқа жібере алмайтыны түсінікті, бірақ импорттық тұтыну тауарларының өндірісін алмастыра аламыз. Дәл осы кәсіпкерлік білім мен дағдылар нарықтық экономиканың жаңа драйвері және табыс көзі болуы тиіс.

Саян Комбаров, экономист: «Өндірістік алаңдарды сатып алуға, жайластыруға, логистикаға, құрал-жабдықтарға және кадрларды оқытуға үлкен инвестициялар қажет»

- Президент Нұрсұлтан Назарбаев өз жолдауында даму қажеттілігі туралы мәлімдеген қарапайым заттардың экономикасы қолжетімді және бәсекеге қабілетті тұтыну тауарларын жаппай өндіруді білдіреді. Қазақстанға баяғыдан бері өздерінің қаржылық, адами және материалдық-техникалық ресурстарын жергілікті шикізаттан дайындау үшін осындай тауарлар мен жартылай фабрикаттарды өндіруге шоғырландыру қажет болған еді. Қазақстанда кеңес заманынан бастап жеңіл өнеркәсіпте, мата, киім, тері, кілем және пластикалық бұйымдар өндірісінде едәуір материалдық база болды. Кезінде мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етіп, сондай-ақ өз өнімдерін тек ішкі нарықта емес, сыртқы нарықтарға да жіберетін барлық кәсіпорындарды мүмкіндігіне қарай қалпына келтіру қажет. Қазір мұны істеу өте қиын болады: өндірістік алаңдарды сатып алуға және жайластыруға, логистикаға, жабдықтар мен кадрларды оқытуға үлкен инвестициялар қажет.

Қазақстан аграрлық өнеркәсіптегі көлемдерді кеңейтуге шоғырлануы мүмкін. Ет-сүт өнімдерін, дәнді дақылдарды өндіру перспективалы бар. Сондай-ақ, мақта-мата және кілем бұйымдарын, теріні, пластиктерді өндіру туралы сөз қозғалды. Жаппай көлемде біз электротехникалық жабдықтарды да шығара аламыз. Мысалы, жел турбиналары және жел электр энергиясы сияқты баламалы энергия түрін кейіннен өндіретін үздік қазақстандық жел учаскелерінің ерекшеліктерін ескеретін генераторлар. «Болашақ энергиясы» ЭКПО-2017 халықаралық көрмесі аясында «Эковатт» ЖШС Қазақстанның энергиясына бай жел учаскелерін ірі ауқымды игеру үшін осындай турбиналарды құруды ұсынды. Егер осы бағытта одан әрі қозғалатын болса, бағасы импортыдан төмен, валюта бағамына тәуелді болмайтын, оның үстіне арзан, қарапайым жел турбиналары мен генераторларды дайындау және орнату үшін қарапайым технологиялар жасауға және өндіруге күш-жігерді шоғырландыру қажет.

Қазақстанның шикізат көздері бар салаларда қарапайым нәрседен күрделіге, бірліктен жаппай салмақтық салаларға біртіндеп көшу бұрыннан нарықтық әлеуеті үлкен осындай жаппай «қарапайым» және бәсекеге қабілетті заттарды жасауға мүмкіндік берер еді.

Қажетті қадамдарға келетін болсақ, мемлекет басшысының нарық бостандығы мен азаматтардың құқықтарын қорғау қажеттігі туралы мәлімдегені қуантады. Президент қойған міндеттерді икемді және уақтылы шешу үшін мемлекет иелігінен босату жөн, жеке бастамаға арналған кедергілерді азайту қажет, өйткені мемлекеттік ресурстарды аллокациялау процесі артықша саясиландырылғаны нарыққа, орнықты даму принциптеріне, капиталды оңтайлы және тиімді пайдалануға зиян тигізеді. Мұның барлығы кешенді түрде азаматтардың жеке меншіктік және лайықты болашақты құру құқығына қауіп төндіруге мүмкіндік бермейді.

Расул Рысмамбетов, Financial Freedom қоғамдық қорының директоры:

«Осындай бағытта даму кезінде біз алғашқы екі-үш жылда өсу қарқынын төмендетеміз, алайда технологиялық база құратын боламыз»

- Мемлекет басшысы ұсынып отырған қарапайым заттардың экономикасын күнделікті тұрмыстық заттар – мақта-мата, шегелер, жиһаз өндірісі ретінде түсінемін. Бұл ретте жай ғана өндіріс емес, жергілікті шикізатты пайдалану.

Бір жағынан, бұл импорт алмастыру (шегеден цементке дейін біз Қытайда сатып аламыз), екінші жағынан – бұл жеке алынған елде экономиканың дамуының эволюциясын жаңғырту әрекеті.

Мұндай бағытта даму кезінде біз, әрине, алғашқы екі-үш жылда өсу қарқынын төмендетеміз, алайда технологиялық база құратын боламыз. Кез келген технологиялық күш, ең алдымен, негізгі заттар мен іргелі ғылымдарға негізделеді.

Бұл міндетті орындау келесі жылдан бастап іс жүзінде жүзеге асырылады. Алайда қиындықтар бар – бұл Ресей мен Беларусьте қарапайым заттар экономикасының болуы. Сонымен қатар, қарапайым заттарды өндіруге арналған жабдықтарды Кедендік одақ шеңберінде қолданылатын шектеулерден қымбатырақ сатып алуға тура келеді. Сондықтан мен кеден саласындағы шектеулермен және салықтық жеңілдіктер арқылы жергілікті өндірушілерді ынталандырумен сүйемелденуі тиіс осындай бастамаға қол жеткізгім келеді.

Киім, азық-түлік, аяқ киім, жиһаз сияқты негізгі заттарды өндірудің келешегі зор. Оларды өндірудің қарапайымдылығына қарамастан, соның арқасында халықты жұмыспен қамтуды өсіріп, тез арада импортты алмастырып, бірден көршілес елдерге жақсы экспортты қамтамасыз етуге болады. Мұндай бағдарламада ең бастысы – бақшадан бастап тұтынушыға дейін бағаның барлық тізбегін құру және біртіндеп шетелдік валютадағы шығындарды жою.

Мұндай бастаманың келешегі зор болғанмен, табысқа тез қол жеткізетіндігімізге жеке менің күмәнім бар, өйткені ҚХР мен ЕАЭО-дан бастап кадрлар тапшылығына дейін талай кедергілер және жасырын қиындықтары бар. Бірақ байқап көруге болады.

Тут была мобильная реклама Тут была реклама

Комментарии