Экспертный опрос на тему «Если бы я был министром здравоохранения…», который мы проводили на прошлой неделе, весьма удачно совпал по времени с презентацией в парламенте нового законопроекта, касающегося развития отечественной медицины. Нашими спикерами было озвучено много дельных рекомендаций министерству, но всех их объединяло одно – необходимость повышения авторитета профессии врача, без чего любая реформа будет лишена смысла. О том, можно ли вернуть доверие населения к системе здравоохранения и как это сделать, мы беседуем с президентом общественного фонда «Аман-Саулык» Бахыт Туменовой.
- Бахыт Ниязбековна, почему наше общество скептически относится к реформам в данной сфере?
- Сложилась парадоксальная ситуация. С одной стороны, граждане возлагают большие надежды на то, что отечественная система здравоохранения изменится к лучшему, но, с другой, продолжают относиться к ней с недоверием. Слово «реформа» они воспринимают не иначе как ругательное, считая, что каждые новые перемены будут хуже предыдущих. И это неудивительно, если учесть, что мы вот уже более четверти века «внедряем медицинское страхование», «боремся с коррупцией», разбрасываемся декларативными обещаниями.
Что мы сегодня имеем? Инертность медицинского сообщества, патернализм и низкую степень ответственности самого населения за свое здоровье. Но все «шишки» адресованы только Минздраву, хотя в одиночку справиться с таким грузом проблем не в состоянии ни одно ведомство. Тут нужны совместные усилия государства и общества.
Мы хотим достичь хороших показателей только за счет усилий медицинских работников, забывая при этом о других экономических факторах. Но возможны ли высокое качество медицины и здоровая нация в условиях, когда у нас такие низкие прожиточный минимум и зарплаты бюджетников, в том числе медиков, когда люди по уши в кредитах, которые не в состоянии оплачивать, когда национальная валюта обесценивается и растет инфляция?
Проблема еще в том, что многие инициативы министерства сталкиваются с непониманием со стороны не только граждан, но и самого медицинского сообщества. Не хватает информированности населения и его участия в этом процессе. Считаю, что здесь министерству пора бы уже в полной мере использовать потенциал неправительственных организаций...
По сути, система оказания медицинских услуг оказалась заложницей всех начатых и незаконченных в стране реформ. В то же время именно на нее экстраполируется все недовольство граждан…
- Но ведь еще лет 20 назад ситуация с медициной в стране была лучше. Почему произошел спад?
- К началу «нулевых» годов мы стали приходить в себя после тяжелых первых лет независимости, пошли в рост нефтяные доходы, началась эра строительства, покупок дорогостоящего оборудования (на котором подчас некому было работать, а потому оно простаивало) на фоне всеобщей веры в то, что деньгопад будет вечным. Причем инвестиции шли не в первичную сеть, не на подъем семейной медицины ПМСП, а в основном на развитие стационарной службы.
Потом грянул кризис, затем другой... Насколько мне известно, в настоящее время затраты на медицину не дотягивают даже до 3-х процентов от ВВП. Хотя согласно рекомендациям ВОЗ, расходы на здравоохранение должны составлять как минимум 4 процента от ВВП, а в идеале – 8-10 процентов.
К тому же мы брали на себя высокие обязательства при отсутствии соответствующей базы и ресурсов. Например, поставили цель снизить показатели младенческой и материнской смертности: оснастили роддома соответствующим оборудованием, в том числе кувезами, приняли критерий ВОЗ, согласно которому младенцев, рожденных весом от 500 граммов, стали регистрировать как живорожденных (раньше «порог» был вдвое выше). Однако при этом размеры пособий на поддержку материнства и детства оставляли желать лучшего. Никуда не делась проблема подростковой беременности и абортов. Обвиняют в этом, разумеется, врачей, хотя ответственность за просвещение и воспитательную работу с молодежью должно нести все общество.
В последствиях того же самолечения, которым излишне увлекаются наши граждане, тоже виноваты всегда врачи, хотя к ним многие пациенты приходят уже с запущенными случаями. Люди ведь сначала предпочитают советоваться с аптечными работниками, на интернет-форумах или просто верят красивой рекламе... Я бы последнюю вообще запретила! Безудержная реклама лекарств в сети и на телевидении, как мы видим, ни к чему хорошему не приводит… Фармкомпании должны иметь право заниматься ею и доказывать эффективность своих препаратов в первую очередь медработникам, но не простым обывателям.
Или вот, к примеру, в развитых странах доля людей с инвалидностью достигает 10 процентов, а у нас – всего 3-4 процента. С чем это связано? На мой взгляд, с тем, что стандарты, по которым принимаются соответствующие решения, несовершенны. Врачи подтверждают инвалидность, а комиссии по медико-социальной экспертизе, находящиеся в структуре Минтруда и соцзащиты, их решения отвергают. Из-за таких расхождений, естественно, страдает престиж врача и в целом падает доверие к медицине.
Ну и, наконец, проблема коррупции. Считается, что медицина – одна из самых подверженных ей сфер. Но нельзя забывать, что мздоимство процветает там, где слабое гражданское общество. Не секрет, что пациенты (конечно, из-за страха за свое здоровье) часто сами предлагают деньги врачам, но не несут за это никакой ответственности. А должны отвечать обе стороны!
- Что можно сделать уже сегодня, чтобы облегчить жизнь врачей?
- Мне кажется, мы вконец загнали нашего врача. Он всем должен, но сам при этом абсолютно не защищен. Недавно в США провели исследование, которое выявило, что чаще всего на самоубийство идут именно медики и учителя. У нас, конечно, таких замеров никто не проводил, но я уверена, что в Казахстане похожая ситуация, если не хуже. То, что лучшие специалисты массово уходят из отрасли – прямое тому доказательство. Налицо психоэмоциональное выгорание. Я никогда не поверю, что врачу бывает безразлично, когда умирает его пациент…
Произошла врачебная ошибка? Нужно тщательно разбираться в каждом отдельном случае с участием опытных врачей, профессоров. Разбор должен быть честным, дотошным. И не с целью уничтожить врача, а с целью выявить причины ошибки. И делать это должны врачебные сообщества, а не акиматовские или медицинские чиновники, не имеющие за плечами соответствующей практики. Может быть, после таких разборов возникнет необходимость внести коррективы в стандарты лечения и диагностики или возобновить практику наставничества, когда молодого врача первые годы ведет более опытный коллега. Нельзя забывать, что сегодня насчитывается более 14 тысяч заболеваний, и каждое из них у разных людей может проявляться по-разному.
- Системе здравоохранения явно требуется перезагрузка. Что это может быть?
- Решением многих проблем может стать усиленное развитие первичной медико-санитарной помощи (ПМСП). Это то, чем сейчас активно занимается команда министра Елжана Биртанова. И это очень правильно! Алма-Атинская декларация ВОЗ по ПМСП, важность которой признал весь мир, была принята 40 лет назад, а мы только сейчас стали говорить о необходимости двигаться в этом направлении.
Чтобы читателю была понятна суть данной реформы, объясню просто. ПМСП - это как небольшие мини-маркеты у дома, в которых мы ежедневно приобретаем самые необходимые товары: хлеб, молоко, сахар. А крупные консультативно-диагностические центры - как гипермаркеты, к услугам которых мы прибегаем гораздо реже... Вывод напрашивается сам собой: в приоритете должна быть ПМСП. Только тогда, когда в стране четко и качественно заработает «первичка», начнет снижаться потребность в стационарном лечении. Последнее должно развиваться параллельно, а не в ущерб ПМСП.
Обеспечить гражданам легкий доступ к первичной медицинской помощи (прививки, осмотры, диагностика и лечение несложных заболеваний и т.д.) можно путем расширения количества учреждений ПМСП и повышения их доступности. Их должно быть столько, чтобы каждый человек мог спокойно дойти до них пешком за 10-15 минут. Убеждена, что если мы правильно реализуем намеченную реформу, то совершим серьезный разворот в сторону профилактической помощи. А она является самой главной.
В целом, на мой взгляд, в стране разработана достаточно неплохая концепция развития ПМСП. Но чтобы ее полноценно реализовать, потребуется время. Понятно, что министр хочет поскорее претворить в жизнь намеченные инициативы. Однако, как я всегда говорю, торопиться нужно не спеша.
Напоследок хочу пожелать всем здоровья и благополучия!
Біз өткен аптада жасаған«Егер мен денсаулық сақтау министрі болсам...» тақырыбына сараптамалық сауалнама отандық медицинаны дамытуға қатысты жаңа заң жобасының парламентте көрсетілу уақытымен өте сәтті сәйкес келді. Біздің спикерлер министрлікке көптеген нақты ұсыныстар айтты, бірақ олардың барлығығын біріктеретіні – дәрігер мамандығының беделін арттыру қажеттілігі, өйткені онсыз қандай да болмасын реформалар мағынадан айырылады. Халықтың денсаулық сақтау жүйесіне деген сенімін қайтаруға мүмкін бе және оны қалай жасауға болатыны жөнінде біз «Аман-Саулық» қоғамдық қорының президенті Бақыт Түменовамен әңгімелестік.
- Бахыт Ниязбековна, осы саладағы реформаларға біздің қоғам неге күмәнмен қарайды?
- Екі мағыналы жағдай қалыптасты. Бір жағынан, азаматтар отандық денсаулық сақтау жүйесі жақсаруға қарай өзгеретініне үлкен үміт артады, екінші жағынан, оған сенімсіздікпен қарауды жалғастырады. Әрбір жаңа өзгерістер жағдайды бұрынғыдан да нашар етеді деп есептегендіктен, олар «реформа» деген сөзді теріс қабылдайды. Дегенмен, бұл таңқаларлық жайт емес, өйткені «медициналық сақтандыруды енгіземіз», «сыбайлас жемқорлықпен күресеміз» деген декларативті уәделер көп айтылған еді.
Бүгін бізде не бар? Медициналық қауымдастықтың инерттілігі, патернализм және халықтың өз денсаулығы үшін жауапкершілігінің төмен дәрежесі. Алайда барлық «кінәлау» тек денсаулық сақтау министрлігіне жолданған, бірақ мұндай мәселені бірде-бір ведомство жалғыз шешуі мүмкін емес. Мұнда мемлекет пен қоғамның бірлескен күш-жігері қажет.
Біз басқа экономикалық факторларды елемей, медицина қызметкерлерінің күш-жігері есебінен ғана жақсы көрсеткіштерге қол жеткізгіміз келеді. Бірақ бізде қазіргі күнкөріс минимумы және бюджеттік төлемақы осыншама төмен бола тұрып (оның ішінде медицина қызметкерлерінің де), барлық адамдардың мойыныда төленбей жатқан кредиттер толып жатқан кезде, ұлттық валюта барған сайын құнсызданып, ал инфляция өсіп жатқан кезде жоғары сапалы медицина және салауатты ұлт болуы мүмкін бе?
Мәселе әлі де министрліктің көптеген бастамалары тек азаматтардың емес, медициналық қоғамдастықтың да түсініспеушілігіне тап болады. Халықтың хабардар болуы және оның осы процеске қатысуы жеткіліксіз. Бұл жерде министрлікке үкіметтік емес ұйымдардың әлеуетін толық көлемде пайдаланатын уақыт келді деп есептеймін...
Шын мәнінде, медициналық қызмет көрсету жүйесі елімізде басталып, бірақ аяқталмаған барлық реформалардың тұтқынына айналды. Сонымен қатар, біздің азаматтар бүкіл наразылығын тек медицина саласына таратуын жалғастыруда…
- Бірақ 20 жыл бұрын ғана елдегі медицинаның жағдайы жақсырақ болған еді ғой. Неліктен ол құлдырауға ұшырады?
- «Нөлдік» жылдардың басында тәуелсіздіктің алғашқы ауыр жылдарынан кейін біз есімізді жинай бастадық, мұнай кірістері өсе түсті, «ақша мәңгі жауады» деген жалпыға ортақ сенім аясында құрылыс дәуірі басталды, қымбат құрал-жабдықтар сатып алынды (сол техникада жұмыс істей алатын қызметкерлер жетіспегендіктен, олар жиі пайдаланусыз тұрған еді). Бұл тұрғыда инвестициялар бастапқы желіге емес, отбасылық медицинасын көтеруге емес (бастапқы медициналық-санитарлық көмек – БМСК), негізінен стационарлық қызметті дамытуға бағытталған.
Содан кейін дағдарыс басталды, одан соң келесі... Менің білуімше, қазіргі уақытта медицинаға жұмсалатын шығындар ІЖӨ-нің 3% да жетпейді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) ұсынымдарына сәйкес, денсаулық сақтауға арналған шығындар ІЖӨ-нің кемінде 4%, ал ең дұрысы – 8-10% құрауы тиіс.
Сонымен қатар, біз тиісті база мен ресурстар болмай тұрып жоғары міндеттемелер алдық. Мысалы, нәрестелер мен аналар өлімінің көрсеткіштерін төмендету мақсаты қойылды: перзентхананы тиісті жабдықтармен, соның ішінде кувездермен жабдықтады, ДДҰ критерийін қабылдады, оған сәйкес салмағы 500 грамнан аса туылған нәрестелер тірі туғандар ретінде тіркеледі (бұрын ол екі есе жоғары болды). Алайда, ана мен баланы қолдауға арналған жәрдемақылардың мөлшері өте төмен. Жасөспірімдер арасындағы жүктілік және аборт мәселесі әлі де өзекті. Әрине, бұған дәрігерлерді айыптайды, дегенмен жастармен ағарту және тәрбие жұмысы үшін барлық қоғам жауапты болуы тиіс.
Біздің азаматтарымыз өзін-өзі орынсыз емдеуіне де дәрігерлерді кінәлайді, өйткені көптеген пациенттер оларға асқынған жағдайлармен келеді. Адамдар алдымен дәріхана жұмысшыларымен ақылдасуды, интернет-форумдарда кеңес алуды қалайды немесе әдемі жарнамаға сенеді... Мен ол рекламаға тыйым салар едім! Біз көріп отырғанымыздай, интернетте және теледидарда дәрілердің тоқтаусыз жарнамасы еш жақсылыққа әкелмейді... Фармокомпаниялар онымен шұғылдануға және өз препараттарының тиімділігін жалпы адамдарға емес, бірінші кезекте медицина қызметкерлеріне дәлелдеуге құқылы болуы тиіс.
Мысалы, дамыған елдерде мүгедектігі бар адамдардың үлесі 10% дейін жетеді, ал бізде – бар болғаны 3-4% дейін. Бұл немен байланысты? Менің ойымша, тиісті шешімдер қабылданатын стандарттар жетілмеген. Дәрігерлер мүгедектікті растайды, ал Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің құрылымындағы медициналық-әлеуметтік сараптама жөніндегі комиссиялар олардың шешімін қабылдамайды. Мұндай алшақтық салдарынан, әрине, дәрігердің беделі зардап шегеді және жалпы медицинаға деген сенім төмендейді.
Ақыр соңында, сыбайлас жемқорлық мәселесі. Медицина – оған ең бейім салалардың бірі. Бірақ ол азаматтық қоғам әлсіз жерде гүлденетінін есте сақтау керек. Емделушілер (әрине, өз денсаулығына қорқыныш салдарынан) дәрігерлерге жиі ақша ұсынатыны құпия емес, бірақ ол үшін ешқандай жауапкершілікке тартылмайды. Алайда оған екі жақ жауап беру керек!
- Дәрігерлердің өмірін жеңілдету үшін бүгін не істеуге болады?
- Менің ойымша, біз дәрігерді әбден қинап жібердік. Ол бәріне «қарыздар», бірақ өзі мүлдем қорғалмаған. Жақында АҚШ-та зерттеу жүргізілді, оның нәтижесінде дәрігерлер мен мұғалімдердің өзіне-өзі қол жұмсауға жиі баратынын анықтаған. Бізде, әрине, мұндай өлшеулерді ешкім жүргізген емес, бірақ мен Қазақстанда, егер одан да нашар болмаса, ұқсас жағдай бар екеніне сенімдімін. Ең үздік мамандардың саладан жаппай кететіні – оған тікелей дәлел. Психоэмоционалдық жанып кету бар. Пациент қайтыс болған кезде дәрігерге немқұрайды екеніне мен ешқашан сенбеймін…
Дәрігерлік қате болды ма? Әрбір жеке жағдайда тәжірибелі дәрігерлердің, профессорлардың қатысуымен мұқият тексеру өткізу қажет. Адал және терең талдау жүргізілуі тиіс. Дәрігерді жою мақсатында емес, қателіктің себептерін анықтау үшін. Және мұны тиісті тәжірибесіз әкімдік немесе медициналық шенеуніктер емес, дәрігерлік қауымдастықтар жасауы тиіс. Мүмкін, мұндай талдаулардан кейін емдеу және диагностика стандарттарына түзетулер енгізу немесе алғашқы жылдары жас дәрігерге жетекшілік ететін тәжірибелі әріптестердің тәлімгерлігін жаңарту қажеттігі туындайды.
Бүгінгі күні 14 мыңнан астам ауру бар екенін ұмытуға болмайды, олардың әрқайсысы әртүрлі адамдарда ерекше өтуі мүмкін.
- Денсаулық сақтау жүйесінде қайта жүктеу қажет. Бұл мүмкін бе?
- БМСК-ті дамытудың күшеюі көптеген проблемаларды шешуі мүмкін. Қазіргі таңда министр Елжан Біртановтың командасы осымен белсенді түрде айналысуда. Бұл өте дұрыс! ДДҰ-ның БМСК жөніндегі Алматы декларациясы 40 жыл бұрын қабылданған, оның маңыздылығын бүкіл әлем мойындаған, ал біз қазір ғана осы бағытта қозғалу қажеттігі туралы айта бастадық.
Оқырманға бұл реформаның мәні айқын болуы үшін түсіндіремін. БМСК – бұл күнделікті ең қажетті тауарларды: нан, сүт, қант сатып алатын үйдің қасындағы шағын-маркет сияқты. Ал ірі кеңес беру-диагностикалық орталықтар – гипермаркеттер тәрізді, біз оларға әлдеқайда аз барамыз... Қорытынды өзі тұындайды: басымдықта БМСК болуы тиіс. Тек елде «бастапқы» көмек нақты және сапалы жұмыс істеп тұрған кезде ғана стационарлық емдеу қажеттілігі төмендей бастайды. Стационар БМСК-ге зиян келтірмей, онымен қатар дамуы тиіс.
Азаматтарға бастапқы медициналық көмекке (екпелер, тексерулер, диагностика және күрделі емес ауруларды емдеу) жеңіл қол жеткізуді БМСК мекемелерінің санын көбейту және олардың қолжетімділігін арттыру жолымен қамтамасыз етуге болады. Олар әрбір адам 10-15 минут ішінде жаяу жету үшін көп болуы керек. Егер біз белгіленген реформаларды дұрыс жүзеге асырсақ, онда профилактикалық көмек жағына елеулі бұрылыс жасайтынымызға сенімдімін. Ол ең бастысы болып табылады.
Жалпы, менің ойымша, елімізде БМСК-ң дамуының жақсы тұжырымдамасы әзірленді. Бірақ оны толыққанды жүзеге асыру үшін уақыт қажет. Министр белгіленген бастамаларды тез іске асырғысы келетіні түсінікті. Дегенмен, мен әрдайым асықпай қозғалу керек деймін.
