Central Asia Monitor сайтында ақын және шығыстанушы Дастан Қадыржановпен болған біздің қоғамымыздың бүгінгі жағдайы және оның проблемалары туралы сұхбатын оқыдым. Менің ойымша, әрине, бұл қызықты әрі мазмұнды әңгіме болды.
Ойлаушы адамның кез келген көпшілік алдында сөйлеген сөзі ретінде, осы сұхбат әңгіме барысында айтылған қағидатты мәселелер бойынша өз пікірімді айтуға ниет тудырды. Мен тезисті түрде жазамын, өйткені менің қарсы пікірлерімнің тіпті қысқаша негіздемелерім де олардың әрқайсысы бойынша жеке мақала жазуды талап етер еді. Егер осы мәселе бойынша пікірталас туындайтын болса, осы бос орынды толтыруға болады деп үміттенемін.
Мен Қадыржановпен келісетін нәрселерден бастаймын. Біздің қоғамда «құндылық бірлік» жоқ деген оның тезисімен келісемін. Бүгінгі дағдарыстың себебі «бірыңғай ұлттық идеяның» жоқтығының салдары емес деген оның пікірімен және олар мүлдем басқа нәрселерге байланысты деген сөздерімен де келісемін.
Бірақ оның кейбір тезистерімен, атап айтқанда, талқылаудың басты мәніне – дағдарыстың себептеріне қатысты тезистерімен маған келісу қиын. Қадыржанов мызғымас моральдық-этикалық принциптер «жоғалтылып», олар моральдық суррогаттармен «ауыстырылуы» орын алған дейді. Және бұған халықтың адамгершілік бірлігінің «жоғалтылуын» қосады.
Бір жағынан, «жоғалтуға», «ауыстыруысуға», ал екінші жағынан, «бірлікке» аса назар аудару, кем дегенде, мұндай қағидаттардың және бұрынғы немесе жақын арада осындай бірліктің болғанын қажет етеді. Бірақ, менің ойымша, құндылықты, адамгершіліктік, моральдық және рухани тұрғыдағы кез-келген басқа формасының рухани тәртібі бір ұлт ретінде, яғни осы құндылықтарды тасымалдаушы ұлт ретінде қалыптаспаған халықта бола алмайды.
Менің тезисім көптеген оқырмандардың келіспеушілігін туындатуы ықтимал. Бірақ қажет болған жағдайда, мен оны талқылауға дайынмын.
Менің ойымша, бүгінгі қазақ қоғамы архаикалық патриархалдық өткеннің құндылықтарын, атап айтқанда моральдың, этика мен мінез-құлықтың әмбебап қағидаттарына түбегейлі қарсы тұратын партикулярлы, жеке-туыстық құндылықтар мен нормаларды дамытады және жаңғыртады.
Бұл құндылықтар кеңес өкіметі жылдарында консервацияланған деп ойлаймын. Бірақ олар содан кейін, соңғы отыз жыл бойы билік пен бүкіл қазақ халқының күш-жігерімен реанимацияланған және қазіргі қазақ қоғамына реинтеграцияланған. Бұл сөздерім, әрине, негіздеуді қажет етеді. Мен мұндай тезистің даулы екенін толық түсінемін, бірақ оны өзімнің кәсіби мүмкіндіктеріме қарай төтеп беруге дайынмын.
Біздің қоғам өзінің іргелі сипаттамалары бойынша (егер, әрине, экономиканың техникалық-технологиялық параметрлерін қоғам құрылымымен, оның ұйымдастырылуымен және рухының жай-күйімен шатастырмайтын болсақ) патриархалдық, рулық-тайпалық болып қалғанына сенімдімін. Мәтінді мұқият оқыған адам Қадыржановтың берген сұхбатында осы архаикалықтын: қазынаны тонау, «жақсы деген немене және жаман деген немене» деген түсінікті «жоғалту», «ұлтты тонау», «жеке пайда табудың басымдығы», «жалған мораль, мансапқа деген аса құрмет көрсетушілік» деген сияқты айтарлықтай бай көріністерін таба алады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, халықтың моральдық бірлігінің «жоғалуы» туралы емес, «жақсы деген немене және жаман деген немене» деген нәрсені ұмытқан халық жадының амнезиясы туралы айтудың орнына ұйымдастыру және жұмыс істеу принциптері қазіргі батыс қоғамының ұқсас қағидаттарына түбегейлі қарсы тұратын қоғам туралы, яғни патриархалдық үлгідегі қоғам туралы айту жөн болар еді. Сондықтан тағы да: біздің халқымыз «жаман» деген немене, ал «жақсы» деген немене екенін ұмытқан жоқ, бірақ ол ата-бабалар принциптері бойынша өмір сүреді (өмір сүре бастады), ал ата-бабаларымыз үшін көршісіне, жалпы анонимді «қазаққа» жасаған «жаман нәрсе» – «өздеріміз үшін» «жақсы нәрсе» болғанын қайталап айтқым келеді. Біздің «ар-ождан», «парасаттылық», «әділеттілік» жөніндегі көзқарасымыз партикулярлықтың осы қағидатымен сипатталады.
Бір сөзбен айтқанда, менің ойымша, Қадыржанов салдары мен себепті шатастырырып отыр. Ол қазіргі дағдарыстар биліктің іс-әрекеттерінің, атап айтқанда қоғамдық сананы айла-шарғы жасау, түсініктерді ауыстыстыру және т.б. салдары деп есептейді. Және бұл жерде ескертулер бар болғанмен, бірақ олар осы логиканың шеңберінен шықпайды.
Мысалы, ол былай дейді: «Тәуелсіз Қазақстан пайда болған кезде біз өз мақсаттарымызбен тең мүмкіндіктері, жеке адамға құрмет, демократия, сөз бостандығы мен бәсекелестік еркіндігі бар азат қоғамның құрылысын жариялағанбыз..., бірақ бастапқыда жарияланған мақсаттарымызға қол жеткізе алмадық». Содан кейін сол сәтсіздіктің себептерін атап өтті, оның айтуынша «элита» өзінің мақсатына жеке байытуды қоя отырып, мүлдем басқа мәселелерді шешіп жүрген екен.
Бұл жерде мен Қадыржановқа қарапайым сұрақ қойғым келеді: неліктен қазақтар, «элита» елді тонап жатқанын көріп тұрып, өз мүдделерін қорғауға шықпады? Өйткені, кез келген ақылы бар адамдарға олардың өзіне, олардың еліне тиесілі нәрсені қорғау тән емес пе.
Бәлкім, жауап қазақтарға «ел» деген сөз онша түсінікті емес болғандығында шығар, әсіресе егер ол ел «олардың» отбасыларына, «олардың» туыстарына, «олардың» мүдделеріне қарама-қайшы қойылған болса.
Әрине, Қадыржанов та өзіне бұл сұрақты қойған болар, өйткені сұхбат барысында ол халықтың ағартуының (басты «А» әрпімен) маңыздылығы жөнінде айтады. Бірақ бұл сөздер басқа контексте, бұл мәселеге қатысты емес айтылған. Ал сонымен қатар, «тең мүмкіндіктер қоғамы», «демократия», «сөз бостандығы», «жеке тұлғаны құрметтеу» туралы әңгімелерді естігенде, қазақ бұл сөздерге қандай мазмұнды (когнитивті, танымдық процесінде де, ақыл-ойы мен қиялындағы танымның концептуализациялау мағынасында да) қосып отырғанын білу өте маңызды. Өйткені мұндай зияткерлік жұмыс, әрине, «туған» мәдениетінен алынған бейнелер, қауымдастықтар түрінде, танымдық еңбек процесінде менталдық тіректерді қажет етеді. Ал егер ондай нәрселер жоқ болса, оларды әзірлеу керек (бұл жолы оны философтар әзірлеуі тиіс) және халыққа түсінікті, ақылға қонымды түрде ұсыну қажет. Тек содан кейін ғана оның атынан жоғары идеяларды жариялау жөн болады.
Мені қазақтардың этникалық санасын төмендетіп, оларға тән емес ментальды ерекшеліктерді және оларға мүлдем сай келмейтін әлеуметтік сипаттама беріп отыр деп айыптамайтын шығар. Мен тек қана өзімнің көзқарасым бойынша, ең бастысына, яғни өмір сүріп жатқан қоғам табиғатын білудің маңыздылығына назар аударуға тырыстым.
Барлық айтылған сөздерімді мен екі тезисте түйіндегім келеді.
Бірінші. Мен қоғамның дағдарыстық жағдайының себебін биліктің іс-әрекеттерінен көріп отырғаным жоқ. Қалай болғанда да, тек қана биліктің әрекеттерінде көрмеймін. Соңғылардың «сіңірген еңбегі» халықтың еңбегін шексіз пайдалану мақсатында халықтың патриархалдық құндылықтарын жаңғыртып, өздерінің мақсатында қолданып отырғанында. Бірақ дағдарыстың негізгі себебі саяси салада емес, рухани салада жатыр. Бүгін айқын болып отырғандай, «өз тамырларымызға» ешбір ақыл-ойсыз қайта оралуымыз бізді тығырыққа әкеліп тіреген жол болып шықты.
Екінші (бұл тезис сұхбат мәтінінен емес, оның контекстінен шығып отыр). Егер одан жедел шығу мағынасында айтатын болсақ, дағдарыстан шығу маған, ең алдымен, елдің қазіргі басшыларының саяси еркіне байланысты болып көрінеді. Мұнда бірінші тезиспен логикалық қарама-қайшылық жоқ. Өкінішке орай, «ағартылған монархтың» факторы біздің еліміз үшін өзекті болып қалуда. Бірақ ол әрдайым тек қана «фактор», яғни, егер елде басқа құндылықтарға (бізде «қарапайым» деп аталатын адамға бағытталған құндылықтар) түбегейлі қайта бағдарланбайтын болса, келешекте авторитаризмнің шеткі нысандарын белгілеу мүмкіндігін жоққа шығармайтын дамудың ықтимал нұсқаларының бірі болып қала береді. Әдетте Батыс Гуманизм феномені деп аталатын нәрсе туралы айтып отырмын.
Сұхбатта проблеманың басқа аспектілеріне қатысты өте құнды пікірлер бар. Бірақ мен тек осы тараппен шектелдім, себебі ол маған ең маңызды болып көрінді.
Сейткасым Әуелбеков, тарихшы, философия ғылымдарының кандидаты
